küchlüklerning yéngi jeng meydani: birma

2000-yillarning béshida rohingya we bu jaydiki «wetensiz»musulmanlar bilen yéqindin tonushup chiqqanidim, 2000-yillarda birmadiki herbiy hakimiyetning démokratiye we pikir erkinlikini yaqlighuchilargha zerbe bergenliki toghruluq xewerler bir qisim xelqaraliq agéntliqlarda orun alghanidi. menmu kespimning teqezzasi boyiche birmigha bardim, bu dölet herbiy hakimiyet teripidin bashquruliwatqan bolsimu, biz zhurnalist bolush süpitimiz bilen éghir bésimlargha duch kelmeyla xizmitimizni melum derijide bolsimu muweppeqiyetlik orundap chiqqan bolduq. u chaghda nezer bend astida tutup turuliwatqan hazir bolsa birmining heqqiy rehbiri bolghan ang san su chi bilen körüshüsh pursitige érishkeniduq.

gherb elliri teripidin démokratiyening heqqiy yaqlighuchisi dep teriplinip kéliniwatqan ang san su chi rast gepni qilghanda  milletchi sol idiyening tesiri astida qalghan ikenduq, epsus gherb dunyasi buni körmeske sélip kéliwatatti. halbuki, milletchi sol késellikining eng éghir qurbani emeliyette gherb dunyasining del özi idi.

gitlir 1930-yillarda gérmaniyede qozghighan milletchi sol éqim yeni natsizim yawropa we dunyada milyonlarche kishining jénigha zamin boldi. hazir bolsa natsizim pütkül dunyada qaytidin bash kötürdi, gérmaniyede peqet démokratik, yéshillar we solchil guruhlar arisidila emes, ongchillar arisidimu milletchi sol idiye we pikirler barghanche tarqalmaqta. bash ministir angéla mérkélning hazir saylam seperwerlik paaliyiti jeryanida dégenlirini öz waqtida gitlir dégen sözlerge sélishturghan chéghimizda, otturidiki oxshashliqini körüp heyran qalmay turalmaymiz. nöwette bu azghun idiye we éqimlar özge yawropa döletlirigimu téz sürette kéngeymekte.  bu sewebtin «démokratiye böshüki we gherb medeniyetining mirasxori»bolush bilen pexirlinip kéliwatqan gherbiy yawropa bolupmu yawropa ittipaqi birma döliti élip barghan sistémiliq qetliam we irqiy qirghinchiliq qilmishini körmey kéliwatidu, mundaqche qilip éytqanda körelmeywatidu. 2000-yillarda birma hökümitini xelqining pikir erkinlikini boghup qoyush bilen qattiq eyibligen yawropa, nöwette néme üchün birmaning arakan rayonidiki irqiy qirghinchiliq we qetliamlargha süküt qilip turidu? dunyada küchlük nopuzgha ige nobél tinchliq mukapat komitéti arakandiki musulmanlarni qetliam qilsh yolyuruqini bergen birmanining heqqiy rehbiri ang san su chigha öz waqtida bergen tinchliq mukapati toghruluq yighin échishni oylashqanmidu?

türkiye jumhur reisi rejep tayyip erdoghan bangladish hökümitidin rohingyaliqlarni musapir salahiyitide qobul qilishni telep qilip, musapirlarning barliq chiqimini türkiyening kötüridighanliqini pütkül dunyagha jakarlidi. halbuki, rohingyaliqlarning qéshidila malayshiya bilen hindénoziye qatarliq döletler bar, her ikki dölette musulmanlar köp sanliqni igeleydu we hökümran orunda turidu.

nöwette dunya boyiche iqtisadiy küchlük döletlerdin hésablinidighan pars qoltuqi döletliridin sada chiqmasliqi islam we musulmanlar namigha tolimu nomus qilarliq ishtur.

rohingyaliqlar dunyadiki eng chong «wetensiz»az sanliqlar topi bolup, ular perzentliri üchün kimlik, özge memliketlerge kétish üchün pasport, heq-hoquqlirini telep qilidighan sotqa oxshash eqelliy insaniy heq-hoquqlardin pütünley mehrumdur. birma musteqilliqini jakarlighan  kündin buyan rohingyaliqlar barliq heq hoquqliridin mehrum halette yashimaqta, buninggha del 60 yil boldi.

bir parche nangha zar bolup yashawatqan rohingyaliq musulmanlar yashawatqan arakanda tolimu qimmetlik qorallar bilen qorallanghan «rohingya azadliq armiyesi»namliq bir teshkilat peyda boldi. bu teshkilatning heriket élip bérish usuli térrorluq teshkilati daéshqa shunchilik oxshaydu, birma armiyesi bilen bu teshkilat toqunushqandek qilsimu, dawamliq bigunah puqralar öliwatidu, ghelite yéri shuki, hazirghiche bu teshkilatning birmu ezasining ya tiriki yaki ölüki qolgha chüshkini yoq, yéqinqi toqunushtila eng az 3000 rohingyaliq musulman hayatidin ayrildi. birma armiyesi  zorawanliq qilmishlirini kündin-künge kücheytmekte, her küni dégüdek 20ge yéqin yéza köydürülmekte, elwette éniq sanni bilish tolimu tes. burunqi qetliamlardimu 2000din 3000 mingghiche rohingyaliq musulman qetl qilinghanidi, bu peqet éniqlanghan sanliq melumat xalas, lékin bu sanliq-melumatmu rialliqini toluq eks ettürüp bérelmeydu. chünki ötkende peqet butidang rayondiki bir nechche yézida texminen 1500 kishining qirghin qilinghanliqi toghurluq xewer biterep xewer agéntliqlirida chiqqan bolup, chopchong bir yézida peqet 400 kishi qalghan, qalghanlar bolsa tirik köydürüp tashlanghan.

birma armiyesi sistémiliq qetliam qilmishini mundaq élip baridiken: deslep yézilargha qoral we chong pichaqlarni élip bésip kiridiken, qanchilik öltürelise shunchilik öltüridiken, milletchi buddistlarmu eskerlerge qoshulup musulmanlarni qirghin qilidiken, qalghan charisiz musulmanlar bolsa yézini tashlap qachidiken, biraq ular bu qétim birma armiyesi yéza etrapigha orunlashturuwetken minalarning  hujum nishani bolidiken, minalardin qéchip qutulghanlar bolsa  yoshurnup yatqan eskerlerning tuziqigha chüshidiken, arqidin birma eskerliri yézilarni köydürüp tashlaydiken. yaridarlarning köp qismining bedinide köyük izi bar.

hazir birmada qalghan musulmanlarning %70-80ni ayallar we balilarla teshkil qilidu, mangdaw we butidang rayonliridiki yashlar we erlerning köp qismi bangladish bilen malayshiyagha qéchip ketken. yézilar ayal we balilargha qalghan bolup , bu sewebtin bular eng köp zorawanliq qilmishlirining hujumigha aylinip qalmaqta.

mangdaw rayoni bangladishqa tolimu yéqin bolup, bu jayda yashaydighanlar chégragha qarap qéchishidu. biraq bu jaydimu irqdashliri bolghan bangladish döliti chégrasini achmaydu, biterep bir rayon bolup bu jaygha kelgenlerning sani tolimu köp, chégragha yéqin bolmighan rayonlardin qachqanlar bolsa ormanliqqa yoshuruniwalidu, epsus bularning baridighan héchqandaq yéri yoq. chégragha barghanlarni bolsa bangladish eskerliri chigradin kirgüzmey arakangha ketküzüwiétidu, birma armiyesi bolsa amalsiz qaytip kelgen bu musulmanlarni qirghin qilidu.

bu wehshiyliklerni türkiyedin bashqa héchqandaq bir döletning küntertipke élip kelmesliki kishini heqiqeten échindüridu. türkiye jumhur reisi rejep tayyip erdoghan qurban héyt mezgilide pütkül dunya rehberlirige birmu bir téléfon qilip arakandiki qetliamgha xatime bérish üchün küch chiqardi.

birleshken döletler teshkilatning arakandiki qetliamgha xatime bérish üchün derhal heriketke ötüshini ümid qilghum bar idi. biraq b d t xewpsizlik kéngishige eza bezi döletler küch toqunushi yüz bériwatqan rayonda éqiwatqan qanni toxtitish üchün heriket qilidighandek emes.

birmaning tejribisiz rehbiri ang san su chi arakandiki qetliamning birmani yéngi küch toqunush meydanigha aylandurup qoyghanliqini bilelmeywatidu. u özi seweb bolghan bu ishning tégini chüshinip yetken chaghda hazir musulmanlarni öltürgen buddistlarning ölüm xewerlerni yazmaymiz déyelmeymiz.

kéyinki maqalimizde rohingya bilen birmaning néme üchün yéngi urush meydani élan qilinghanliqini analiz qilishqa tirishimen.