axiret künige iman éytishning menisi, hékmetliri, shexs we jemiyet hayati jehettiki ehmiyiti

türkiye awazi radiyosi: axiret – ölgendin kéyinki tirilish bilen bashlinidighan we ebidiy dawam qilidighan hayatning namidur. axiret künige iman éytish, iman asaslirining biri bolup hésablinidu. mundaqche qilip éytqanda, ölgendin kéyinki tirilishqa, «mehsher» dep atilidighan jayda toplinidighanliqimizgha we bu dunyada qilghan – enkenlirimizdin hésab béridighanliqimizgha ishinishtur. axiret künige iman éytish, allahqa we peyghemberlirige iman éytish bilen birlikte, islam étiqadiy asaslirining ulini teshkil qilidu. allahqa we axiret künige iman éytqan kishi, bashqa étiqadiy asaslargha asanla ishinidu. hés – tuyghular bilen bilgili bolmaydighan, emma barliqi wehiy arqiliq bildürülgen axiret hayatigha ishinish, allahning heqiqiy quli bolushni telep qilidu. bu sewebtin, axiret künige ishinish iman asasliri ichide muhim orungha ige.

islam axiret künini mundaq asaslargha ige qilghan: insanlar allahning qudriti bilen yoqluqtin bar qilinip, imtihan meydani bolghan bu dunyagha ewetilgen. dunyada hemme nersini insanlargha boysundurup bergen ulugh allah[1] uni pütünley öz ixtiyarliqigha qoyup bermestin, yaratquchini tonush we u razi bolidighan shekilde yashash wezipisini yükligen. özige bérilgen ömür tügigende ölidighanliqi we ebidiy dunya bolghan axiret hayatida tirilidighanliqi, u yerde hésab béridighanliqi insangha bildürülgen. insanlargha toghra yol körsitilgendin kéyin, ishinip – ishenmeslik, islamgha uyghun emellerni qilish – qilmasliq mesiliside, insan mejburlanmastin, erkin iradisige qoyup bérilgen. axiret künige ishinish, inkar we isyan qilish ehwallirigha asaslinip, insanlarning jennet yaki jehennemge kiridighanliqigha ishinishni shert qilidu. islam étiqadigha asaslanghanda, kapir, mushrik we munapiqlar jehennemde ebidiy qalidu. gunahkar möminler allah epu qilmighanda jehennemde jazasini tartidu, andin iman éytqanliqining mukapatini körüsh üchün jennetke kirgüzülidu.

axiretke iman éytish perz qilinmighanda, halal we haram dep ayrilidighan diniy hökümlerning؛ insanlarning heriketlirini toghra we xata dep ayrishning؛ dunyadiki sheyiylerni güzel we set dep ayrishning؛ omumlashturup éytqanda, exlaqning héchqandaq menisi bolmaytti. bu sewebtin, quranda axiret bilen munasiwetlik mesililer köp chéliqidu. buningdin bashqa, axiretni inkar qilish, allahni inkar qilghangha oxshash dep qobul qilinidu[2].

quran angliq musulmanlarning alahidilikini bayan qilghan ayetlerde, ularning axiret künige iman éytqanliqlirini tekitleydu. quranning bu ayetliri axiret étiqadini muhim asaslargha ige qilish nuqtisidin alahide diqqet tartidu. ulugh allah rum süriside mundaq deydu:

«mexluqatni deslepte (yoqtin) bar qilidighan, andin uni (ölgendin kéyin) tirildüridighan allah ene shudur, u (yeni mexluqatni tirildürüsh) allahqa (uni deslepte yoqtin bar qilghangha qarighanda) ongaydur, asmanlarda we zéminda eng aliy süpet allahqa xastur, allah ghalibtur, hékmet bilen ish qilghuchidur.»

muminun sürisining 115 – 116 - ayetliride mundaq deydu:

« i insanlar! bizni siler özünglarni bikar yaratti (yeni siler bizni haywanatlarni yaratqinimizdek héchqandaq sawabmu bermeydighan, jazamu bermeydighan qilip yaratti). özünglarni bizning dergahimizgha qayturulmaydu dep oylamsiler?[115]heq ـ padishah allah üstündur, uningdin bashqa héch ilah yoqtur, allah ulugh ershning perwerdigaridur[116]. »   

enbiya sürisidning 47 – ayitide mundaq deydu:

«qiyamet küni biz (emeller tartilidighan) adalet tarazisini ornitimiz, héch ademge qilche uwal qilinmaydu (yeni yaxshi ademning yaxshiliqi kémeytiwétilmeydu, yaman ademning yamanliqi ashuruwétilmeydu), eger uning qicha chaghliq emeli bolsimu, uni hazir qilimiz, (bendilerning emelliridin) hésab élishqa biz yéterlikmiz[47].»

rum sürisining 19 – ayitide ölgendin kéyinki tirilish heqqide mundaq déyilidu:

« allah jansiz nersilerdin janliq nersilerni chiqiridu, janliq nersilerdin jansiz nersilerni chiqiridu, ölgen zéminni tirildüridu (yeni qurghaq zéminni ösümlükler bilen kökertidu), silermu mushundaq tirildürülisiler[19]. »

axiret künige iman éytishning shexs we jemiyet hayati heqqidiki ehmiyitini töwendikidek xulasileshke bolidu:

axiret künige ishengen kishi ümidsizlenmeydu. imani uni her türlük yamanliq, musibet we késellikke berdashliq bérishke ündeydu. uningche bolghanda, bularning hemmisi allahtin kelgen bolup, buning mukapati téximu yuqiri we ebidiy bolghan axiret künide bérilidu. shunga, bular uning xushalliqigha tosalghu bolalmaydu.

  axiret künige ishengen kishi ölümni bir yoqilish emes, belki jennetke we yaxshi köridighanlirigha érishish üchün wesile dep bilidu. iman sayiside, özini ölümge yéqinlashturghan késellikni we qériliqni nahayiti asan qobul qilidu. özi yaxshi köridighanlarning ölümining dert – hesritige sewr qilidu. ölümni bir yoqilish dep ishinidighan kishining xatirjem yashishi mumkin emes.

axiret künige we u küni hésab béridighanliqigha ishinish, kishining wezipe we mesuliyet éngini yuqiri kötürüshke paydiliq. kishi iman sayiside durustluqtin uzaqlashmaydu. rizqini halal yoldin tépip yeydu, hiyle we neyrengwazliq qilmaydu, ömrini we tapqinini paydiliq yollargha serp qilidu.

axiretke iman éytish, güzel exlaqliq jemiyetning berpa bolushini kapaletke ige qilidu. iman tesiride peyda bolghan anggha ige musulman ailisi we jemiyet, xatirjem bolidu.  shunga, shexs, aile, jemiyet we pütkül insaniyetning bext – saadetke we xatirjemlikke érishishi, peqet qilghan emellirining mukapatini köreleydighan axiret hayatigha ishinishke baghliq. barliq yamanliqning astida axiret küni hésab béridighanliqigha ishenmeslik yatidu.

arzu – heweslirining chéki bolmighan insan, bashqilarning heq – hoquqigha tajawuz qilishi, ulargha zulum sélishi mumkin. özining menpeetini dep her türlük hiyle – neyrengwazliqlardin paydilinishi mumkin. axiret künide hésab béridighanliqigha ishinish we jazagha tartilishtin qorqush, uni bashqilargha yamanliq qilishtin tosidu, heq – hoquqini we chékini bilidu, bashqilarning heq – hoquqini qoghdashni bolsa, özining burchi dep bilidu.  

axiretke iman éytish, kishini ebidiy bolghan jennetke érishtürüpla qalmastin, belki özi yashawatqan dunyanimu jennetke aylanduridu.