дунйада из қалдурған түркий хәлқләрниң улуғ затлири - 6
түркийә авази радийоси: исмаил ғаспирали тәһрирлик қилған «тәрҗиман гезити» вә у тәшәббус қилған «тилда, ишта, пикирдә бирлик» идийәси билән, кишиләрниң әқлидә қалған вә қилған хизмәтлири нәтиҗисидә кейинки әвладларға өрнәк болған кишидур.
исмаил ғаспирали қирим түрклиридиндур. у 1881 – йили 20 – март шиддәтлик қирим уруши йүз бериватқан күнләрдә бағчасарайға йеқин авҗи йезисида дунйаға кәлгән. у вақитта қирим райони русларниң һакимийити астида болуп, қирим түрклири русларниң сүргүн сийаситигә дучар болған иди. балилиқ йиллири мушундақ муһит астида өткән исмаил ғаспирали, 10 йешида ақмәсчид толуқ оттура мәктипидә оқушни башлап икки йил өткәндин кейин, москвадики бир һәрбий мәктәптә оқуйду. у йәрдики вақтида , русларниң қоллишиға еришкән панславинизм вә түркләргә қарши сийасәтлирини өз көзи билән көриду. у мәктәптики чеғида русчини наһайити пишшиқ игиләйду вә һәрбий мәктәптин айрилип зинҗирли мәдрисәсидә рус тили оқутқучиси болиду. у бу хизмитини тәхминән бир йерим йил давамлаштуриду. у бу җәрйанда рус әдәбийати билән йахши тонушуп чиқиштин башқа, сийасий тәрәққийатларниму йеқиндин көзитиду. 1869 – йили йалла дәрәкөй мәктипидә хизмәткә тәйинлиниду. аридин икки йил өткәндә бағчасарайға қайтип, йәнә зинҗирли мәдрисәсидә рус тилидин дәрс беришни давамлаштуриду. у оқутқучилиқ кәспидин топлиған тәҗрибилири вә йавропадики маарип системисидин игилигән билими сайисидә, мәвҗут маарип системисиниң хата икәнликини тонуп йетип, «йеңилиқ» ни тәшәббус қилидиған идийәләрни қобул қилиду, русчә вә түркчә дәрслиридә «усули җәдит», йәни «йеңи метод» усулини қоллинишқа башлайду.
исмаил ғаспирали әслидә истанбулға берип һәрбий офитсер болушни арзу қилған иди. буниң үчүн у йерим қалған оқушини тамамлиши керәк иди. шуңа у 1871 – йили парижға берип, оқушини тамамлайду вә 1874 – йили истанбулға келиду. истанбулда өзи арзу қилған кәсиптә ишләш имканийитини тапалмиған исмайил ғаспирали, йезиқчилиқ һайатини башлайду. 1875 – йили қиримға қайтип үч йил өткәндин кейин, бағчасарай шәһириниң шәһәр башлиқи болиду. у бу вақитларда хәлққә техиму көп хизмәт қилип, хәлқниң ойғиниши үчүн бәзи паалийәтләрни қилиду. 1879 – йили гезит чиқириш үчүн русийә һөкүмитигә илтимас суниду. бу тәлипи рәт қилинғандин кейин, «йаш молла» тәхәллусида ақмәсчиттә чиқидиған «таврида гезити» дә, «русийә мусулманлири» темиси астида бир йүрүш мақалә елан қилиду. у йәнә, мақалиләр топлими вә китаб нәшир қилип, нәширийәтчилиқ һайатиға асас тәййарлашқа тиришиду. исмаил ғаспирали төт йил тиришчанлиқ көрситиш арқилиқ 1883 – йили түркчә вә русчә тәрҗимиси болуш шәрти арстида «тәрҗиман гезити» ни нәшир қилишқа рухсәт алиду. «тәрҗиман гезити» русийәдә түркләр тәрипидин нәшир қилинған тунҗи гезит болмисиму, шүбһисизки әң муһим гезит иди. дәсләптә һәптидә бир қетим нәшир қилинған гезит, 1912 – йилдин кейин, күндилик нәшир қилинишқа башлап, толуқ 33 йил давамлишиду. гезит нәшир қилинған вақитларда тиражи көпийип түрк дунйасиниң һәммә җайлирида сетилиду. гезитниң шунчивала кәң территорийәдә оқурмәнлириниң болуши, исмаил ғаспиралиниң «тилда бирлик» дегән мәқсити үчүн муһим рол ойнайду. нурғунлиған гезитләр, исмаил ғаспиралиниң «тәрҗиман гезити» дә қолланған түркчини қоллинишқа башлайду. бу бирлик тиришчанлиқлири сийасий мәнидиму көп нәтиҗә бериду. русийә мусулманлири үч қетим конгрә өткүзиду. маарип мәсилиси асасий тема болған бу конгрәләрдә түрк тили бирлики русийә мусулманлириниң қоллишиға еришиду.
исмаил ғаспирали бу зор мувәппәқийәтлиридин кейин техиму җасарәткә игә болуп, көп йеңилиқ йаритишқа бәл бағлайду. у йалғуз «түрк бирлики» биләнла купайилинип қалмай, 1907 – йили қаһирәдә «ислам конгрәси» ни топлаш үчүн чоң ғәйрәт көрситиду вә үч йил өткәндин кейин, һиндистанға берип бомбайдики «әнҗүмәни исламийә» йиғиниға қатнишиду. у барлиқ мувәппәқийәтлик нәтиҗилири вә түрк хәлқигә қилған хизмәтлири сәвәбидин мәшрутийәттин кейин истанбулға кәлгинидә қизғин қарши елиниду.
һайати бойичә түркий хәлқләр, мусулманлар вә асарәт астидики хәлқләрниң гүллиниши үчүн тәр аққузған исмаил ғаспирали, түрк дунйаси йетиштүргән әң надир мутәпәккурлардин бири иди. у 1914 – йили 11 – сентәбир мәңгүгә көз йумиду. униң мийити наһайити һәшәмәтлик бир мурасим билән қиримда йәрликкә қойулиду.
бирләшкән дөләтләр тәшкилати илим- пән вә маарип оргини «йунеско (UNESCO)», исмайил ғаспиралиниң йеңилиқ йаритиш, маарип вә чүшәнчә саһәсигә қошқан төһписи сәвәбидин 2014 – йилини «исмаил ғаспирали йили» дәп елан қилди.
