2015–yili 1tirilyon dollar xitayning sirtigha éqip ketken
«panama höjjetliri» weqesining arqisida, nahayiti zor miqdardiki pulni téz sürette yötkeshke qatnashqan xongkong we bashqa bir qisim rayonlardiki tashqi péréwot sodigerlirining barliqi éniqlanmaqta.
türkiye awazi radiyosi xewiri: mossak fonséka (Mossack Fonseca) namidiki qanunchiliq meslihet bérish shirkitide saqlanghan höjjetlerning ashkarilinishi, bizge xitay emeldarliri we ularning uruq - tughqanlirining pulni qandaq qilip chégra sirtigha élip chiqip ketkenliki heqqide yip uchi bermekte.
xeliqaraliq iqtisadiy teptish muxbirliri «ICIJ» ning körsetken melumatlirigha qarighanda, panama weqesige chétishliq shirketlerning texminen üchtin biri xongkong we xitaydiki shirketler bilen bolghan soda alaqe yoli arqiliq pul yötkigenliki éniqlanghan.
mossak fonsékaning ashkarilighan matériyalliri xitaydiki chong baylarning meblighini chégra sirtigha chiqirip ishlitishi heqqide téximu muhim bolghan yip uchi bilen teminlidi. ötken yili (2015) bir yil ichide texminen 1 tiriliyon dollardek pul xitaydin chiqip ketken bolup, bu weqe, xitay iqtisadining muqimliqigha tesir yetküzüshi mumkin.
bu zor miqdardiki pul yötkesh weqesige chétishliq bolghanlar shi jinping qatarliq hazirqi xitay rehberliri, jya chingling, sabiq bash ministir li ping, sabiq muawin reis zéng chingxung, xu yawbang qatarliq ilgiriki rehberlergimu chétishliq iken.
pulni chet elge yötkesh xitayda gerche qanunsizliq bolmisimu, emma zor miqdardiki pulning xitay rehberliri we ularning ailisi bilen munasiwetlik bolushi ularning «pak» obrazigha éghir tesir yetküzidiken. ilgiriki xewerlerge qarighanda, bu höjjetler xitay rehberlirining chégra sirtidiki puligha munasiwetlik téximu tepsiliy uchurlar bilen teminleydiken. mossak fonséka xitay rehberlirining pulining arqa körünüshi we kélish menbesini tekshürmeyla, dölet sirtidiki shirketlerning meblegh salghuchisi bolush üchün kéreklik ortaq xelqara qanun boyiche bir terep qilghan. mesilen, bu qanunchiliq meslihet bérish shirkiti shi jinpingning qiyininisi déng jyagüy üchün chégra sirtida oxshimighan üch shirketni tizimgha aldurup bergen. emma, bu pulning kélish menbesi we xitay rehberliri bilen chétishliqi bar - yoqluqini tekshürmigen. bulardin bashqa, nurghun xitay baywetchiliriningmu pullirini chégra sirtigha yötkewatqanliqi ashkarilanghan. xongkongdiki musteqil analizchi andréw kollér mundaq digen:
«kishilerning pullirini xitayda amanet qoyushtin qorqidighanliqining ikki sewebi bar. biri, xitay iqtisadining éshishi astilawatidu. ikkinchisi, xitay hökümitining chiriklikke qarshi turush namida élip bériwatqan zerbe bérish herikiti netijiside, bezi kishiler pullirini xitayda saqlashtin qorqidighan bolup ketken.»
munasiwetlik uchurlargha qarighanda, xongkong bu xil pul yötkeshning halqiliq nuqtisi hésablinidiken. bu heqte xitay hökümitimu uchur bergen bolup, ötken yili (2015) bir yil ichide texminen 600 milyard dollar etrapidiki pul gheyriy pul - muamile orunliri arqiliq yötkep kétilgen. bu pullar bajdin qéchip soda qilishqa chétishliq bolghanliqi üchün qanunsiz hésablinidu. emma, qiziqarliqi shuki, mossak fonséka qanunchiliq meslihet bérish shirkiti 40 yildin buyan oxshash ishni qiliwétipmu, qanungha xilap qilmishi tüpeyli eyiblinip baqmighan. hazir, xitayning chégra sirtida éqip yürgen puli nahayiti köp bolup, bu heqtiki xewerler xitay iqtisadigha nisbeten qorqunch peyda qilishi mumkin.
