Төркиянең дини азчылыклары / Törkiyäneñ dini azçılıqları
Min İstanbulnıñ Kuzguncuk bistäsendä häm Bet Yaakov sinagogasınıñ aldında toram.
Bu Surp Krikor Lusavoriç ärmän çirkäwe häm yanında şunda uq Kuzguncuk mäçete bar.
Biredä sinagoga, çirkäw häm mäçetneñ İstanbuldağı törle dini inanularğa iyä keşelärneñ yasağanı kebek yänäşä tora häm bergä yäşi.
İstanbul ğasırlar buyı dinnärneñ, mädäniyätlärneñ häm ğoref-ğadätlärneñ oçraşu noqtası buldı.
“Şähärdä (Konstantinopol) latin baş kiyemen kürgänçe törek çalmasın kürer idem”.
Bu süzlärneñ Vizantiya imperatorlığı gerśoğı Lukas Notaranıqı buluı añlatıla. Notaras dürtençe täre suğışların häm katoliklarnıñ 13nçe ğasırda pravoslaviye xristiannarına yasağan ğazaplawlarnı onıtmağan ide.
Franśuz filosofı Voltaire “Tolerantlıq turında tikşerenü” isemle kitabında bolay dip yaza: “Soltan törle dinnärdän 20 million keşene tınıçlıq êçendä idarä itä. İmperatorlıq xristiannar häm yähüdlär belän tulı. Törkiyäneñ yazmalarında şuşı dinnär tarafınnan çığarılğan nindi dä bulsa ber baş kütärülär turında yazmıy”.
Xäzer bez İstanbulnıñ Galata rayonında. Biredä küp sanda mädäniyät bulğan häm Törkiyäneñ yähüd cämäğäte öçen dä bik ähämiyätle bulğan töbäk.
Yähüdlär äle dä Törkiyäneñ iñ zur dini azçılıqlarınnan berse.
Yähüdlärneñ Anadoluğa täwge kilüe xätta berence yözdän äwwäl bula häm Säfarad yähüdläre 1492dä İspaniyadan sörgen itelgännän soñ Ğosmanlı imperatorlığına sıyındılar häm bügen bu keşelärneñ näselennän bulğan meñnärçä keşe Törkiyädä yäşi.
Mois Gabay bolardan berse. İstanbulda tuıp üskän Gabay 36 yäşendä häm professional’ bularaq gid wazıyfasın başqara.
Mois Gabay, professional’ turistik gid:
“Törkiyädä yäşäwçe yaqınça 16 meñ yähüd bar. Yähüd cämğiyäteneñ 15 meñ äğ’zase İstanbulda yäşi. Törkiyädä yaqınça 200 sinagoga bar. Bolarnıñ qayberäwläre aktiv, qayberläre yabıq.
Xäzer bez Törkiyä yähüd muzeyında. Yähüd muzeyınıñ maqsatı Törkiyädäge yähüd mädäniyäten saqlaw.
Ädirnä zur sinagogası yaqın waqıtta restavraśiyälängän sinagogalardan berse. Tözekländerelüe 5 yıl däwam itte häm bina 2015tä ğibadätkä açıldı.
Dämir çirkäwe, Balat
Restovraśiyä turında süz quzğalqaç xäzer bez İstanbulnıñ Balat rayonında häm Dämir çirkäweneñ näq’ aldında torabız.
Sveti Stefan çirkäwe dip tä belengän bu çirkäw tulısınça timerdän torğan häm dönyanıñ saqlanıp qalğan berdänber timer çirkäwe üzençälegen yörtä.
Restavraśiyäse 7 yıl däwam itte häm annan soñ çirkäw 2018nçe yılda Törkiyä İlbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan häm Bolgariya Baş ministrı Boyko Borisov tarafınnan yañadan ğibadätkä açıldı.
Yäşilköy Süryani çirkäwe tözeleşe
Biredä tulısınça yaña häm üzgä ber çirkäw.
Bu qorılma baştan uq tözelgän.
Mor Äfräm Süryani pravoslaviye çirkäwe ênergiyäle Süryani cämğiyätenä qoçağın açqan İstanbulnıñ Yäşilköy rayonında urnaşqan. Bu qorılma da bik ähämiyätle, çönki tämamlanğan çaqta Törkiyä Cömhüriyäte tarixında il tärtibenä yaraşlı bulıp tözelgän berence çirkäw bulaçaq.
İstanbul Süryani pravoslaviye çirkäwe waqıfı başlığı Sait Susin:
“Bıyıl üz çirkäwebez İstanbulda ikençe çirkäwebez bulaçaq, dip uylıym. Anda ğibadät itäçäkbez, dip ışanam. Bu mäs’älädä Törkiyädä yäşäwçe süryanilär bularaq üzebezne şanslı xis itäbez. Bu ilneñ bülenmäs bötenlege, unitar qorılışı här törek watandaşı kebek bez Süryani törek watandaşları öçen dä bik möhim.”
Törkiyädä yaqınça 25 men Süryani watandaş yäşi, monıñ 17 meñgä yaqını İstanbulda urnaşqan. Süryanilär İstanbuldan tış kübesençä Törkiyäneñ könçığışında urnaşqan Mardin, Gaziantäp häm Diyarbaqır kebek şähärlärdä yäşi.
“Min 1975tän birle ber ğailä şirkäteneñ idarä şurası başlığı. Minem kliyentlarımnıñ bötenese dä möselman. Alar barısı da minem şäxesemne belä. Hämmäse dä qaydan kilüemne, Süryani buluımnı, xristian buluımnı belä. Xäzergä çaqlı “Bu xristian, moña êş birmik” räweşendäge totış belän, monı äytüçe kliyent belän oçraşmadım. Bik räxät şartlarda säwdäbezne dä, êşebezne dä başqarabız”.
Tess Terziyan İstanbulda tuıp üskän, 29 yäşendä ärmän ber watandaş. Terziyan Törkiyädä törek watandaşı bulıp yäşäwçe 70 meñ ärmännän berse.
Tess Terziyan, uqıtuçı:
“Raştua häm Pasxa kebek dini könnärdä möselman iptäşlärem miña cibärgän täbrikläwlärdä bäyrämne qotlıylar, ayıruça Raştua häm Pasxada büläklär dä cibärälär. Üzemne bik bäxetle xis itäm, çönki minem ul könge xisläremne häm şatlığımnı urtaqlaşalar.”
Xökümät ärmännärgä din, mädäniyät häm mäğarif mömkinlären täêmin itügä iğ’tibar kürsätä. Mäktäplär häm çirkäwlär daimi räweştä tözekländerelä. Älbättä, Törkiyädäge här ärmän ärmän mäktäbenä barmıy.
“Äbiyem minem ärmän mäktäbenä yörüem häm ärmänçä öyränüem kiräklegen äytte, ämma ätiyem: “Yuq, xäzer Törkiyädä yäşibez häm ärmänçä söyläşüenä kiräk yuq. Min aña ärmänçäne ciñel öyrätä alam. Tess törek mäktäbenä barırğa tiyeş”, - dip äytte.
Törkiyäneñ mädäni mozaikasınıñ möhim öleşlärennän berse dä ildäge levantin cämğiyäte.
Levantinnar – säwdä başqaru maqsatı belän Ğosmanlı imperatorlığına kilep urnaşqan italian, franśuz häm ingliz watandaşlarınıñ onıqlarınnan torğan çığışı belän Awrupadan bulğan cämğiyät. Levantinnar – Törkiyädä yaqınça 1500-2000 äğ’zası yäşägän cämğiyät.
Fabrızıo Casaretto, yazuçı/konsul’tant:
“Ber ğayremöselman bularaq Törkiyädä üzem hiçber problema belän oçraşmadım. Yäğ’ni keçkenä genä naçar närsä dä bulmadı.
Berkem dä miña naçarlıq êşlämäde. Min bik räxät yäşädem. Minem tormışımda berkem dä miña tiskäre qaramadı. Näq’ kiresençä bu plyus buldı minem öçen, şul räweşle ki bu wazğiyät’ şaqtıy keşe öçen qızıqlı. Äñgämä qorıp cibärü forsatı barlıqqa kilä”.
Ğibadätlären katolik çirkäwlärendä başqaralar. İstanbulda 10 katolik çirkäwe bar.
Zäyräk Cami:
“İstanbulda tuıp üskän möselman bularaq şuşı küp qatlamlı mozaikanıñ êçendä üskänem öçen üzemne bik bäxetle xis itäm. Äle ozaq yıllar buyı yänäşä yäşäyäçägebezne belgänem öçen dä bik bäxetle min.”
