Türkiyӓneñ berençe ul’tramarafonçısı bulğan tatar qızı Bakiyӓ Duran
Törek häm tatar xäzinäläre 18/2022
Törek häm tatar xäzinäläre 18/2022
"Törek ham tatar xäzinäläre" programmasınıñ bügenge çığarılışında Törkiyӓneñ tatarlar yӓşӓgӓn Xilmiyӓ awılı hӓm dӓ ul tufraqtan çıqqan xalıqara külӓmdӓ tanılğan sportçı,Törkiyӓneñ berençe ul’tramarafonçısı bulğan tatar qızı Bakiyӓ Duran turında süz alıp barabız.
Yazmabıznı,törki tellӓr hӓm ӓdӓbiyat belgeçe,filologiya fӓnnӓre doktorı,professor Ӓlfinӓ Sibğatullina xezmӓtlӓrenӓ hӓm internet çeltӓre mӓğ’lümatlarına nigezlӓnep ӓzerlӓdek.
Dön’ya buylap sibelgӓn Qazan tatarlarınıñ Törkiyӓ tufraqlarında bergӓlӓp tormış qorğan awılları ӓlegӓ san yağınnan barlanıp betmӓgӓn,tufraqları hӓm fol’klorı da fӓnni yaqtan citӓrlek dӓrӓcӓdӓ öyrӓnelmӓgӓn.Bügenge yazmabızda şundıy az bilgele bulğan Xilmiyӓ awılı hӓm şul awıldan çıqqan kürenekle tatar qızı Bakiyӓ Duran turında süz baraçaq.
Xilmiyӓ awılı ul – Törkiyӓneñ Qara diñgez yarı buyındağı Samsun şӓhӓrenӓ qarağan Xawza rayonındağı keçkenӓ genӓ ber awıl ul. Awıl Samsun şӓhӓrennӓn 98 kilometr yıraqlıqta bulsa,ӓ inde Xawza rayonına 14 km yıraqlıqta urnaşqan.Geografik yaqtan biyek,tekӓ hӓm dӓ taşlı strukturası bulğan bu awıldağı xalıq,nigezdӓ igençelek hӓm haywançılıq belӓn şöğıl’lӓnӓlӓr.Bu töbӓklӓrneñ klimatı da Qara diñgez klimatı tӓêsirendӓder.Awılnıñ territoriyӓse zur tügel,lӓkin awıl yanınnan ağuçı ineş buyınnan awıl başına çığar öçen,tekӓ taw başına kütӓrelergӓ kirӓk:döresen genӓ ӓytsӓñ,ul tawnı köngӓ ber-ike tapqır ğına menep töşsӓñ dӓ inde yaxşı ğına sport künegüe yasağan bulıp çığasıñ,dip yaza Ӓlfinӓ Sibğatullina üzeneñ xezmӓtendӓ.Ӓye,Xilmiyӓ awılınıñ ber oçınnan ikençe oçına barıp qaytır öçen şaqtıy köç hӓm waqıt kirӓk ikӓn şul.
Qazan tatarları Samsun taraflarına 19nçı ğasırnıñ azağında Ufa gubernası Ӗstӓrletamaq öyӓzeneñ (xӓzerge Başqortstan Respublikası Awırğazı rayonı) Kurmanay,Tolbazı,Soltanmorat,İsmӓğıyl’ hӓm başqa yaqın-tirӓ awıllarınnan kilep urnaşqannnar.Bu xaqta Ğosmanlı arxivı dokumenlarında da raslarlıq berniqadӓr mӓğ’lümat barlığı bilgele.
Ğalimӓ Ӓlfinӓ Sibğatullina üzeneñ mӓqalӓsendӓ:<<Bez Xilmiyӓ awılınıñ barlığın oçraqlı rӓweştӓ Törkiyӓneñ ataqlı sportçısı Bakiyӓ xanım Durannıñ üze turında yazğan kitabınnan uqıp belgӓn idek.2019nçı yılnıñ közendӓ bezgӓ şul awılğa barırğa hӓm anda yӓşӓwçe tatarlar belӓn küreşergӓ nasıyp buldı>>,dip yaza.Ul’tramarafon kebek awır sport tören saylağan hӓm törle yarışlarda Törkiyӓ danın yaqlağan tatar qızı Bakiyӓ Duran haman da sport belӓn yanıp yӓşi: fizik kul’turağa yӓş’lӓrne tartu öçen lager’lӓr oyıştıra,xalıq aldında çığışlar yasıy,citdi rӓweştӓ künegülӓr yasap,başqalarğa ürnӓk kürsӓtӓ.Bakiyӓ xanımnıñ ni öçen marafonçı bulıp kitüen Xilmiyӓ awılın kürgӓç,tağın da yaxşıraq añladıq,di Ӓlfinӓ Sibğatullina.
Tatar qızı Bakiyӓ Duran <<Qıyulıq ,yapa-yalğız>> isemle ber ul’tramarafonçınıñ xikӓyӓse>> isemle kitabında ul üzeneñ sport tormışın ğına tügel,Xilmiyӓ awılınıñ tarixın da şaqtıy tulı hӓm tӓêsirle itep yaza.Bakiyӓ hanım kitabında ,babalarınıñ Qara diñgez buylarına bӓxet êzlӓp kilep tӓ,anı taba almıyça yörep aptırağaç,kӓrwannarı belӓn tuplanıp,kire tuğan yaqlarına qaytırğa cıyınğanda,ber ğosmanlı çinovnigınıñ alarnı qızğanıp,dӓwlӓt qaznasında bulğan tawlı-taşlı,çoqırlı-çaqırlı ber urınnı ayırıp birüe hӓm tatarlarnıñ torıp qaluı,uñaysız şartlarda öy salıp,awıl qorırğa tırışuların bӓynӓ-bӓynӓ itep yaza.
Bilgele bulğança,Duran ğailӓseneñ ӓbi-babaları Qazan tatarları.Bakiyӓ xanımnıñ ӓtise - mӓktӓp yözen kürmӓgӓn,ӓmma şulay buluına da qaramastan, üzlegennӓn uqırğa hӓm yazarğa öyrӓngӓn,kitapnıñ da dön’yanı üzgӓrtӓçӓgenӓ ışanğan aqıl iyӓlӓreneñ berse bula.Ӗşçӓn hӓm tırış,tuğız balalı ğailӓneñ altınçısı bulğan Bakiyӓ Duran,1959nçı yılda Samsun şӓhӓrenӓ qarağan Xamza rayonınıñ Xilmiyӓ awılında dön’yağa kilӓ.Balaçağı şuşı awılda ütkӓn,igençelek belӓn şöğıl’lӓnep yӓşӓgӓn ӓti-ӓnilӓrenӓ yӓrdӓm itep üskӓn Bakiyӓ keçkenӓ waqıtınnan uq êş söyep üsӓ.Taw bitlӓrendӓ kötülӓr kötӓ,baqça qazıy,yӓşelçӓ sulıy,basuda uraq ura,ğailӓneñ böten awır xezmӓtendӓ sığılıp töşmi,ӓ kiresençӓ tormış yögen ir-atlar belӓn bertigez tartırğa tırışa.Liŝeyda,peduçiliṩeda uqığan waqıtta da voleybol,tennis,kross kebek sport törlӓre belӓn şöğıl’lӓngӓn qız,yallarda awılğa qaytıp,baqçaçılıq hӓm xaywan asraw êşendӓ dӓ ӓti-ӓnisenӓ yӓrdӓm itergӓ tırışa.
Çığanaqlar:
1)https://dergipark.org.tr>artic...
10.47089-iuad.794839-1290097.pdf
Sibğatullina Ӓ.<<Xilmiyӓ awılı tarixına hӓm fol’klorına materiallar>>.(Nauçno-İssledovatel’skaya Stat’ya)<<İdel-Ural Araştırmalar Dergisi>>.2020;2(2) 286-297
2)https://www.aydinlik.com.tr/haber/ultra-maratonun.cesur-kizi-bakiye-duran-62150
<<Ultra maratonun cesur kızı:Bakiye Duran>>. 04.09.2017
3)https://tatar-inform.tatar>news>ult...
Sibğatullina Ӓ.,<<Ul’tramarafonçı tatar qızı>>.<<Mӓdӓni comğa>>-<<Tatar-İnform>>. 07.02.2020
Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe:Kadriyӓ Meyvacı.
