Törkiyä täcribäse:Xorasan yulı

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL

Tormışqa uñay qarawçı keşelär öçen ömetsez, tiskäre äyberlär turında yazu ber dä ciñel tügel. Sezgä tınıçlıq, xozur, irek, tuğanlıq turında , bäreleşlär xaqında tügel,üzara urtaqlaşu turında yazarğa telär idem.

Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul’tetı dekanı professor doktor Kudrät Bülbülneñ mäs’älä belän bäyle añlatmasın täq’dim itäbez.

                Qızğanıç, Amerika Quşma Ştatları ,Rusiya , Qıtay häm başqa aktyerlar küçärendä här kön tağın da kübräk bäreleşlär küzätelüçe dönyada yäşibez. Global’ aktyerlar belän bergä şäxes yäisä oyışma xälendäge terrorçılıq keşelek ğailäseneñ yäşäw mäydanın könnän kön tağın da tarayta bara. Könbatışlı illärneñ äkrenläp İkençe bötendönya suğışınnan êlekke wäzğiyät’kä taba awışuı ,ayırmalılıqlarğa qarata ütergeç höcümnär, mañqortlaşqan aqılğa iyä “DEAŞ”, Yaña Zelandiya häm Şri-Lankadağı waqıyğalar, tarrantizm ,yevangelizm kebek täräqqiyat’lärne xäterlägäç keşeneñ êçke dönyası ällä nişli, qarañğılıqqa kümelä.

Mondıy tiskäre täräqqiyät’lärgä qarşı häm İslam dönyasın, häm global’ dönyanı xozurğa, bergä yäşäwgä çaqıruçı dönyaküläm totışqa moxtacbız. Döresräge härkemne bilgele qıymmätlärne qabul itärgä häm yäşärgä çaqıruçı global’ äxlaqqa ixtıyacıbız bar.

        Başqa ölkälärdä dä bulu belän bergä ayıruça dini ölkädä plyuralizm üz itelgän häm samimi räweştä ğamäldä bulğan wäzğiyät’ keşelek problemaların zur külämdä xäl itmäs mikän?

Keşelär üze kebek bulğannı tağın da kübräk yarata ala. Ämma monı tormışqa aşırğanda çitläşterü, doşmanlıq tudıru nigä kiräk? Ayırmalılıqlarnı yanaw, qurqınıç bularaq kürü urınına alarnı forsat , baylıq itep kürü, alarğa yaxşı möğalämä kürsätü tınıçlıq häm xozurdan başqa ni kiterer? 

Barı tik alu ğına tügel , birü häm üzara büleşü, urtaqlaşu bäxet, iminlek häm totrıqlılıqnıñ töp çığanağı tügelme?

         Üzgä,ayırmalı bulğannı  tübänsetmäw , törle din,tel,tän töse ,rasa,ideologiya häm añlayışnı östenlek çığanağı itep kürmäw bergä yäşäwneñ töp nigezläre tügelme?                                                   

         Yuğarıda sanap kitelgän qıymmätlärneñ kübese nigezdä bügenge köndä global’ qıymmätlär bularaq belengän qıymmätlär. Ämma êlekke yazmalarıbızda da beldergänçä äyterseñlä qıymmätlär yuqqa çıqqan, ayaq astına salıp taptalğan däwerdä yäşibez. İkençe yaqta konkret räweştä qabul itelgän häm kileşülärdä urın alğan qıymmätlär yäisä prinśiplar küp tapqırlar barı tik käğäz’dä genä qala.

Bügenge köndä böten dönyada  tağın da kübräk bäreleş, radikal’läşü, çitläşterü ,basım yasaw küzätelä.

Yuğarıda sanap kitelgän qıymmätlärneñ tağın da äxlaqi totış belän quätlängän tarixi ütkäne barmı soñ?

Bezneñ śivilizaśiyäbez cähätennän älbättä bu sorawğa äye dip cawap birä alabız.

Xorasan töbagennän böten dönyağa taralğan añlayış nigezdä yuğarıda sanap kitelgän häm anda äytelmägän bik küp qıymmätlärneñ çığanağı bulıp tora. Bu yulnı Xorasan yulı, yäsäwilek, mäwläwilek dip tä äytergä mömkin. İseme niçek kenä bulmasın ,êçtälege ber ük törle. Min geografik töbäkkä häm bu töbäktän böten dönyağa cäyelgän töşençägä işarät itkän öçen Xorasan yulı dip äytergä telim.

Başta Xorasannıñ qayda buluın äytep kitik. İran, Äfganstan, Tacikstan, Törekmänstan,Qırğızstan,Qazaqstan,Üzbäkstannıñ ber öleşen üz êçenä aluçı, Merv, Härat, Nişabur,Belh,Boxara,Sämärkand şähärläre dä urın alğan tarixi töbäk Xorasan dip yörtelä. Hoca Ähmät Yäsävi, Şahı Nakşibändi, Mäwlana Cäläleddin Rumi, Hacı Bayramı Väli, Hacı Bektaşı Veli Horasan töbägennän çıqqan häm möhim fikerläre,yullamaların böten dönyağa citkergän dönyaküläm tanılğan şäxeslär. Ahi Evran, Yunus Ämrä, Sarı Saltuk, Somuncu Baba, Gül Baba da şul uq yulnı däwam itterüçelär.

Bu şäxeslärnen töp üzençälege -  İslam śivilizaśiyäseneñ global’ yullamaların cäyeldergändä keşelärne ayırıp qaramawları,çitläştermäwläre,dini/mädäni/ictimaği plyuralizmğa häm tüzemlek, yaxşı möğalämägä iyä buluları, bügenge köndä global’ qıymmätlär bularaq belengän bu prinśiplarnı barı tik üz itü, üzläşterü belän genä çiklänep qalmıyça bu prinśiplarnı yäşäw räweşe , äxlaqi totışları xälenä kiterüläre.

Xorasan yulınıñ töp prinśipların Mäwlananıñ 7 üget-näsixäte bik matur itep taswirlıy:

 Yumartlıq häm yärdäm itüdä ağımsu kebek bul.

Şäfqät’ häm märxämättä qoyaş kebek bul.

Başqalarınıñ kimçeleklären yäşerep qaluda tön kebek bul.

Üpkä, açu, yärsuda üle kebek bul.

Buysınuda tufraq kebek bul.

Yaxşı möğalämädä diñgez kebek bul.

Yä niçek bar şulay küren, yä kürengäneñ kebek bul.

Xäzräti Ğalineñ “Keşelär yä yaraltıluda sıñarıñ,yäisä dindä qardäşeñ,tuğanıñdır” süzläre Xorasan yulınıñ töp fälsäfäsen çağıldıra. Xorasannan başlanıp böten dönyağa cäyelgän bu yulğa , bu qaraşqa , bu täcribägä nigezdä Törkiyä täcribäse dip tä äytergä bula.

Törkiyä täcribäse bügenge köndä bälki dä möselmannar häm  keşelek dönyası qarşındağı üz êçeñä biklänü, çitläşterü ,ayırıp qarawnı çişü potenśialına iyä bälki dä berdänber täcribä. Naçarlıq teläwçelärneñ üz mänfäğät’läre öçen mäğ’qul’,maqsatqa yaraşlı bar närsäne mäcbür itüçe , tradiśiyäse bulmağan, çiktän tış, bar närsäne qotırtuçı totışları bälki dä qısqa möddättä maqsatlarına ireşterergä mömkin. Ämma urta häm ozın möddättä keşelekneñ iminlege ğoref-ğadätlärgä nigezlängän,tarixi praktikası bulğan, Xorasan yulı bularaq kürsätelä aluçı totışta.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı