Ğadellek tügäräge

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması    

Uzğan atnada N’yu-Yorkta BMOnıň 73nçe Ğomüm şurasında dönya liderları oçraştı. AQŞ ilbaşı Trampnıň globalläşügä qarşı buluın açıqlawı, Franŝiya däwlät başlığı Makronnıň Trampka cawap birer şikelle global’ xezmättäşlek yaqlı buluı, Törkiyä ilbaşı Ärdoğannıň “Dönya 5tän zurraq” süzläre häm ğadellekkä çaqıruı, Yaňa Zelandiya prem’yer-ministrı Bayan Ardernnıň Ğomüm şurağa 3 aylıq bäbiye belän kilüe istä qaldı.

Bu yazmamda liderlar oçraşuında bulğannar tügel, ä Törkiyä ilbaşınıň ğadelekkä çaqıruına tuqtalıp uzarğa telim. Ärdoğan törek İslam ğadäte yäisä süze bulğan ğadellek tügärägen xäterlätep, global’ däräcädäge ğadellek yuqlığına iğtibarnı cälep itte. Ärdoğan tübändägeçä citkerde:

“Śivilizaŝiyabezdä ğadellek tügäräge dip äytelgän cämğiyät’, xoquq, däwlät citäkçelege, däwlät köçe, iqtisad häm ğadellek arasındağı mönäsäbätneň iň döres räweştä qorılıp, êşlätelüen nigez itep aluçı tügäräk bar. Barısı da ber-bersenä bäyle bulğan bu çılbırları bügenge köndä şaqtıy urında yuqqa çıqqan. Bügen dönyabıznıň säyäsi, soŝial’ häm iqtisadi totrıqsızlıq êçendä buluınıň säbäbe bu. Barıbıznıň da xozurlı häm imin kiläçäge öçen keşelekneň ğadellek êzlänüe belän başlanuçı köräşen ğadellekne urnaştırıp, tögälländerergä mäcbür bez. Bügen dönyanıň iň bay 62 keşeseneň mal-mölkäte dönyadağı keşelärneň yartısına turı kilä ikän, monda problema bar dimäk.”

Xörmätle Ärdoğannı tağın da yaxşı aňlar öçen başta könbatıştağı global’ qimmätlärgä qarağan täraqqıyätlärgä tuqtap uzarğa kiräk. 2nçe Bötendönya suğışınnan soň keşe xoquqları, bäysezlek, tiňlek kebek aň-fikerlärgä östenlek birgän könbatış bügenge köndä alardan çitläşä bara. Könbatış illärendä qaçaqlar, möselmannarğa qarata başqarıluçı ğadelsezleklär normal’ xäl kebek. Rasaçı partiyalärneň tawışların arttıruları häm koaliŝiya bularaq xaqimiyätne büleşüläre belän çit il keşelärenä qarata näfrätle süzlär problema kebek kürenmi başladı. Qayber könbatış illärendä barı tik qaçaqlarğa qarşı bulğan partiyalär genä xaqimiyätkä kilä ala. Awrupa Berlege illäre qaçaqlar mäs’äläsenä barı tik çik buyı iminlege cähatennän qarıy häm bu maqsat belän armiya qora. Qaçaqlar sıyınğan illärdä ülsä yäisä Törkiyä kebek keşelek wöcdanı bulğan illärdä qalsa, könbatış öçen bernindi problema qalmıy. Global’ keşelek qimmätlärne kübräk könbatışta yaqlarğa tiyeşlär.

Törkiyä cähatennän küz salğanda ışanuıbıznıň, ŝivilizaŝiyabezneň, tarixıbıznıň da töp qimmäte häm aň-fikere - ğadellekter. Ğadellekkä bäysezlek häm tiňlek xas. Barlıq mäxkämälärebezdä “Ğadellek – tärtip nigeze” dip yazılğan. Ğadellek dairäse - ğadellek belän başlanıp, ğadellek belän tögällänüçe säyäsi, ictimaği, xärbi, matdi, säwdädäge, iqtisadi tärtipneň oyışqan räweşeder.

Yusuf Has Xacib 1069 yılda “Kutadgu Bilig”tä, Kınalızadä Ali äfände 1564tä yazğan Äxlaqi Alaidä häm Törek İslam tradiŝiyaseneň şaqtıy möhim äsärendä ğadellek tügäräge turında süz bara. Yolabızdağı barnärsäneň nigezendä ğadellekneň yatuı, ul urnaştırılmağan oçraqta däwlät häm milek turında süzneň bara almawına, xalıqnıň da bäxetle bulmawına ışanu ğadellek tügäräge. Ğadellek tügärägendä dönya häm ildäge tärtip ğadellek belän başlanıp, ğadellek belän tögällänüçe keçkenä tügäräklärgä oxşatıla. Dönya tınıçlığın häm däwlät tärtiben täêmin itüçe närsä berençe tügäräktäge ğadellek bulıp tora. İkençe tügäräktä dönya diwarı däwlät bulğan baqçağa oxşatıla. 3nçesendä däwlät xoquqı. 4nçedä xökemdar bulmıyça xoquqnıň saqlanılmayaçağı açıqlana. 5nçe tügäräktä armiya bulmıyça xökemdarnıň däwlätkä iyä bula almayacağı belderelä. İkençe tügäräktä isä mal (salım) bulmıyça ğaskärineň cıyıla alınmayacağı, malnı xalıqnıň cıyaçağı äytelä. Soňğı tügäräktä isä yänä ğadellek urın ala. Çönki salım tüli aluı öçen kereme bulırğa tiyeşle xalıqnı citäkçelekkä itağät’ itterüçe närsä ğadellekter. Şäyex Ädäbalineň “keşene yäşät ki, däwlät yäşäsen” süze keşe-ğadellek-däwlät mönäsäbäteneň nigeze bulıp tora.

Bügenge köndä global’ tärtip citdi räweştä tikşerelä ikän, Xörmätle Ärdoğan yış räweştä assızıqlağan kebek BMOnıň aşığıç räweştä qabat oyışuına ixtıyac bar ikän, bernindi cawaplılıqları bulmağan xäldä ğayepsez keşelär qabul itelmägängä qitğadan qitğağa yöri ikän, bu tärtip bolay däwam itä almıy. Çarasızlıqtan ülem qoçağına qaldırılğan bäbilär, ğayebegez nida ide dip soralsa, yaňğırayaçaq cawap keşelek häm barıbız öçen dä bik oyat bulmasmı soň? Törkiyä ilbaşınıň ğadellekkä basım yasawı könbatışnı da qotqarunı maqsat itüçe çaqırudır.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı