Апталық Анализ 56

Президент Ердоғанның Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 78-ші сессиясында  сөйлеген сөзі түрік сыртқы саясатының жаһандық және аймақтық басымдықтарын көрсетті. Жаһандық және аймақтық қуат бәсекелестігі күшейіп, жаһандық белгісіздіктер әртараптанған және Түркияның аймақтық геосаяси ортасының қауіпсіздік дағдарыстары арқылы қалыптасып жатқан кезеңде Түркия Ердоғанның басшылығымен сыртқы саясатын қайта құруға мәжбүр.

Президент Ердоған 2023 жылғы мамырдағы сайлаудағы жеңісінен кейін сыртқы саясатта белгілеген бағдары жаңа дәуірдің қалай қалыптасатыны туралы нақты түсініктер берді. Ердоғанның сыртқы саясат парадигмасының орталығында Түркияның стратегиялық жүйесін нығайту және осылайша «Түркия ғасыры» деп көрсетілген үлкен стратегиялық мақсатқа жету орын алуда. Түркия жобасының мақсаты Түркияны өзгермелі халықаралық жүйенің жаһандық актерына айналдыру. Басқаша айтқанда бұл мақсатты Түркияны тиімді экономикалық, әскери және дипломатиялық күшке айналдыру арқылы жаһандық қуат бәсекесінде нағыз ойыншыға айналдыру деп сипаттауға болады.

Президент Ердоған сыртқы саясатта бір уақытта екі мақсатқа жетуі керектігін айтты. Бір жағынан Түркияның қайшылықты және бәсекелес геосаяси ортада Түркияның негізгі мүдделерін қорғайтын нәзік дипломатияны жүзеге асыру, екінші жағынан жаһандық және аймақтық өзгерістерді аңғару арқылы Түркияны өзгерістерге бейімдейтін жаңа құралдарды әзірлеу. Түркияның 100 жылды артқа тастаған және екінші ғасырына аяқ басқан кезеңде бұл екі мақсатқа қатар жетудің жаңа стратегиялықтың символдық мәні бар.

Бұл стратегиялық мақсат президент Ердоғанның алдағы бес жылдық мерзімде Түркияның құрылымдық өзгеруін жүзеге асыруын және осы құрылымдық өзгерістерге сәйкес аймақтық және жаһандық рөл құруын талап етеді. Құрылымдық қайта құру қандай Түркия деген сұраққа жауап беруді қажет етсе, аймақтық және жаһандық рөлде  қандай бір сыртқы саясат  жүргізіледі деген сұрақты туындатады.

Жаңа Конституция және жаңа экономика:

Тарихи тұрғыдан алғанда жаһандық жүйелік өзгерістер мен Түркияның ішкі құрылымдық өзгерістері арасында тығыз байланыс бар. Осы тұрғыда Түркия тарихи бетбұрыс түйіндеріндегі жүйелік өзгерістерге жан-жақты ішкі өзгерістермен жауап берді.

Түркияның құрылымдық түрленуін мүмкін ететін маңызды салалардың бірі – жаңа конституциялық бастама. Өйткені Түркия қазір ондаған өзгерістер енгізілгенімен, 1980 жылғы әскери төңкерістен кейін төңкеріс жасаушылар дайындаған конституциямен басқарылады. 1980 жылғы Конституцияның мазмұны жағынан да, Түркияның өзекті мәселелерін шешуде де жеткіліксіздігі байқалуда. Осы тұста күшті әлеуметтік және саяси сұраныстың барын және Түркияның парламенттік жүйеден президенттік жүйеге өтіп жатқанын ескерсек, жаңа конституция стратегиялық қажеттілік ретінде қарастырылады. Президент Ердоған да жаңа конституцияны жаңа қоғамдық келісім мен демократияны тереңдетудің мақсаттары тұрғысынан ғана емес, жаһандық өзгерістерге ілесетін пайымдау мәтіні ретінде қарастырады: «Сондықтан бізге ұлтымыздың көзқарасына сай еліміздің тәжірибесі мен мақсаттарын көздеген конституция керек».

Жаңа конституциялық бастамасы сонымен қатар Түркияның экономикадағы православиелік саясаттарына қайта оралуын сыртқы саясаттан бөлек қарастыруға болмайды. Пандемиядан кейінгі жаһандық экономикалық тоқырау, Украинадағы соғыстан туындаған экономикалық осалдықтар, жаһандық ауқымдағы экономикалық және технологиялық бәсекелестіктің күшеюі және Түркия бастан кешіп жатқан экономикалық дағдарыс Түркияның экономикалық саясаттарында жаңа рөл картасын жасауды қажет етті. Түркия бастан кешіп жатқан инфляциялық қысымнан құтылып, әлемдік экономикамен интеграцияланатын бәсекеге қабілетті экономикалық модель жасап, сауда көлемін ұлғайту арқылы өсуі керек. Мұндай мақсат геосаяси және геоэкономикалық динамикаларды бір уақытта басқаруды қажет етеді. Осы себепті үкімет соңғы апталарда жариялаған Орта мерзімді экономикалық бағдарлама экономикада құрылымдық түрлендіруді жүзеге асыру арқылы Түркияның экономикалық осалдығынан құтылуды және әлемдік экономикадағы үлесін арттыруды мақсат етеді.

Геосаяси контекст:

Жаңа конституция мен тұрақты экономика саяси тұрақтылықты неғұрлым берік негізде жасалатыны сияқты Түркияның сыртқы саясатының геосаяси контекстпен мықты  қарым-қатынас орнатуына мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан алғанда  Түркияның жаһандық өзгерістерді қалай түсінетінін қарастырған жөн. Президент Ердоған БҰҰ Бас ассамблеясында сөйлеген сөзінде атап өткендей, жаһандық жүйе жан-жақты өзгерістен өтуде. Бұл өзгерістің ең маңызды ерекшелігі – үлкен күштердің бәсекелестікке  қайта оралуы. Бұл күш бәсекелестігі АҚШ пен Қытай арасында өтіп жатқандай көрінгенімен, барлық қатысушыларға тікелей әсер етіп, оларды өз ұстанымдарын қайта қарауға мәжбүр етеді. АҚШ-Қытай бәсекелестігі жүйелі деңгейде болғанымен, бұл аймақтық ішкі жүйелердегі жаңа одақтық жүйелердің қайта құрылуына себеп болады. Соңғы уақытта «AUKUS», «QUAD», «BRICS» және «IMEC» сияқты жаңа үдерістер Түркиядан өзінің дәстүрлі қарым-қатынас формаларын жаһандық сыртқы саясат бағыты тұрғысынан қайта қарауды талап етеді. Жаһандық жүйе серпінді болған мұндай ортада Түркияның тек геосаяси жағдайына назар аударатын сыртқы саясат стратегиясымен ілгерілеудің орнына сыртқы саясатының аймақтық әртүрлілігін арттыруы міндетті болып табылады.

Түркияның геосаяси контекстінің ең маңызды жағы болса қайшылықты және бәсекелестік ортада орналасуы. Украинада жалғасып жатқан соғыс Түркия-Ресей қарым-қатынастарына тікелей әсер етіп, Түркияның Еуропа, батыс және НАТО-мен қарым-қатынасын қайта қалыптастыруда. Ресейдің қауіп-қатері алдында НАТО аясында бірігіп, шоғырлануға тырысқан Еуропа Түркиямен жаңа қарым-қатынас орнатуға тырысса, Түркия өзгеше саясатпен бұл жаңа үдеріске бейімделуге тырысуда. Сирия мен Ирак сияқты көрші елдердегі жалғасып жатқан қақтығыстар Түркияның қауіпсіздікке басымдық беруін қажет етеді. Таяу Шығыс үлкен күштер бәсекесінің көлеңкесінде қайта құрылып жатқан кезде Түркия Таяу Шығыспен қарым-қатынасын қайта құруда. Түркияның G20 саммитінде жарияланған «IMEC» жобасына жауап ретінде «Даму жолы» жобасын жеделдету әрекеті геосаясат пен геоэкономикалық динамиканың бір уақытта қалай әрекет ететінінің маңызды мысалы болып табылады.

Сыртқы саясат – бұл біржақты процестер емес, өзара әрекеттесу орын алатын стратегиялық сала. Басқаша айтқанда, стратегиялық байланыс жасалуы  керек. Өйткені сыртқы саясат бір ойыншыдан гөрі көп ойыншылары бар күрделі сала. Президент Ердоғанның Біріккен Ұлттар Ұйымы саммитінде сөйлеген сөзі түрік сыртқы саясатының  түбегейлі өзгірістік перспективамен жобаланғанын және жаһандық бағытта болатынын көрсетеді.