Turkiya tashqi siyosatiga qarash- 3 qism

HAKAN FİDANNING ShKTR VA TURKIYAGA TASHRIFI - Shimoliy Kipr Turk Respublikasi  bilan aloqalar Aloqalar.

“TURKIYA TASHQI SIYASATIGA QARASH” dasturining yangi soni bilan yana birgamiz. Dasturimizning bugungi qismida “Hakan Fidanning Shimoliy Kipr Turk Respublikasiga tashrifi va Turkiya – Shimoliy Kipr Turk Respublikasi munosabatlari” mavzusiga to’xtalamiz.

Xalqaro aloqalar bo'yicha mutaxassis Dr. Jemil Do’gach Ipekning mavzuga bahosini taqdim etamiz.

Turkiya Respublikasi Tashqi ishlar vaziri Hakan Fidan Shimoliy Kipr Turk Respublikasida ikki kunlik uchrashuv o'tkazdi.  Hakan Fidan Shimoliy Kipr Turk Respublikasi Prezidenti Ersin Tatar, parlament raisi Ziya O’zturkler, Bosh vazir Unal Ustel va Tashqi ishlar vaziri Tahsin Ertug'ruo’g'luni ziyorat qildi.

Bosh vazirlikdagi yig'ilishda Bosh vazir o'rinbosari, Turizm, Madaniyat, Yoshlik va Atrof-muhit vaziri Fikri Atao’g'lu, Jamoat ishlari va transport vaziri Erhan Ariqli ham ishtirok etdi.

Hakan Fidan Respublikachi Turk Partiyasi (CTP) raisi Tufan Erhurman va Xalq partiyasi (HP) raisi Kudret O’zersay bilan ham uchrashdi.

Turkiya Respublikasi Tashqi ishlar vaziri Hakan Fidan Prezident Ersin Tatar bilan qo’shma matbuot anjumani o’tkazdi. Kiprlik turklar boshdan kechirgan izolyatsiyaning insoniyatga qarshi jimjimador jinoyatga aylanganiga e'tibor qaratdi va xalqaro hamjamiyat Kiprning ikki davlat maqomini qonuniy asosda o'rnatishi kerakligini ta'kidladi.

Turkiya Respublikasi va Shimoliy Kipr Turk Respublikasi (SHKTR) o'rtasidagi munosabatlar tarixiy, madaniy va strategik aloqalar asosida shakllanadi. Chuqur hamkorlik va hamjihatlik asosida rivojlandi. Bu aloqalar Kipr orolining tarixiy jarayonlari va ikki davlatning umumiy manfaatlariga mos ravishda mustahkamlanib borilmoqda.

Kipr oroli 1571-yilda Turk imperiyasi tasarrufiga o‘tdi va qariyb uch asr davomida Usmonlilar hukmronligi ostida qoldi.1878 yilda orol Britaniya imperiyasiga topshirildi va 1960 yilda Kipr Respublikasi sifatida mustaqillikka erishdi. Biroq Kipr Rum tomonining Kipr turk jamiyatiga qarshi uyushtirgan hujumlari va konstitutsiyaviy tuzumni buzishga urinishlari natijasida 1963 yil. Kipr turklari davlat muassasalaridan chetlashtirildi va jiddiy xavfsizlik tahdidlariga duch keldi.1974 yilda Gretsiyada harbiy xunta tomonidan qo'llab-quvvatlangan davlat to'ntarishi va Enosis (orolning Gretsiyaga qo'shilishi) urinishi bilan bu holat yanada xavfli bo'ldi. Turkiya, 1960 yildagi Kafolat shartnomasidan kelib chiqqan huquq va majburiyatlari doirasida, Kipr turk xalqining xavfsizligini ta'minlash va orolda konstitutsiyaviy tuzumni qayta tiklashni maqsad qilgan. Tinchlik operatsiyasi 1974 yil 20 iyulda amalga oshirildi. Bu operatsiya Kipr turklarining mavjudligi va huquqlarini ta'minladi.

1983-yil 15-noyabrda Kipr turk xalqi oʻz taqdirini oʻzi belgilash huquqidan foydalanib, Shimoliy Kipr Turk Respublikasini eʼlon qildi. Turkiya oʻsha kuni Shimoliy Kipr Turk Respublikasini tan olganini eʼlon qildi va oʻzaro elchixonalar ochildi. Bu jarayon ikki davlat oʻrtasidagi diplomatik munosabatlarning rasmiy asoslarini oʻrnatdi.

Turkiya va Shimoliy Kipr Turk Respublikasi xalqaro platformalarda bir-birlarining huquq va manfaatlarini himoya qiladi va Kipr muammosiga adolatli yechim topish uchun hamkorlik qiladi.

 Ayniqsa, Birlashgan Millatlar Tashkilotida (BMT) olib borilgan muzokaralarda Turkiya, Kipr Turk tomonining teng maqomi va suveren huquqlari tan olinishi kerakligini ta'kidlamoqda. 2008 yilda boshlangan va turli davrlarda uzilib qolgan muzokara jarayonlarida Turkiya va Shimoliy Kipr Turk Respublikasi orolda doimiy tinchlik o'rnatish uchun harakat qilmoqda.

 Biroq Kipr Rum tomonining murosasiz munosabati tufayli muzokaralarda kutilgan muvaffaqiyatga erishilmadi. Turkiya va Shimoliy Kipr Turk Respublikasi o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar turli kelishuvlar va hamkorlik protokollari bilan mustahkamlangan. Ikki davlat o‘rtasida 1983-yilda imzolangan Savdo-iqtisodiy hamkorlik to‘g‘risidagi bitim iqtisodiy munosabatlarning asosini tashkil etdi. Ushbu kelishuv savdoni rivojlantirish, texnik hamkorlik va iqtisodiy rivojlanish sohalarida qoʻshma loyihalarni amalga oshirishga qaratilgan. Turkiya Shimoliy Kipr Turk Respublikasi xavfsizligini ta'minlash uchun harbiy yordam beradi. Bu doirada Turk Qurolli Kuchlarining Kiprdagi mavjudligi orolda tinchlik va barqarorlikni saqlashda muhim rol o’ynaydi. Ikki davlat o‘rtasidagi mudofaa sohasidagi hamkorlik qo‘shma mashg‘ulotlar va o‘quv dasturlari orqali mustahkamlanmoqda.

Sharqiy O'rta er dengizidagi energiya manbalari va dengiz yurisdiktsiya sohalari bilan bog'liq o'zgarishlar Turkiya va Shimoliy Kipr Turk Respublikasi o'rtasidagi strategik hamkorlikni yanada muhim qildi. Turkiya ShKTR huquqlarini himoya qilish uchun mintaqadagi burg'ulash va tadqiqot faoliyatini qo'llab-quvvatlaydi, xalqaro platformalarda ShKTR manfaatlarini himoya qiladi. Bu hamkorlik mintaqadagi muvozanatni saqlashda muhim ahamiyatga ega.

Turkiya Respublikasi bilan Shimoliy Kipr Turk Respublikasi oʻrtasidagi munosabatlar tarixiy va madaniy aloqalar hamda strategik sheriklik asosida shakllangan. Ikki davlat o‘rtasida siyosiy, iqtisodiy, mudofaa va madaniy sohalarda chuqur hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan. Kipr muammosiga adolatli va doimiy yechim topishga qaratilgan sa'y-harakatlar, Turkiya va Shimoliy Kipr Turk Respublikasining mushtarak maqsadlari orasida. Bu mustahkam aloqalar mintaqaviy barqarorlik va tinchlikni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi.

Xalqaro aloqalar bo'yicha mutaxassis  Dr. Jemil Do’gach Ipekning bahosini o'qidingiz.