Xayolimdagi sayohat-02

Iordaniya poytaxti Ammonning janubiy qismida 120 yillik o’tmishga ega Hijoz temir yo'lining tarixiy vokzal binosi mavjud. 1903 yilda xizmatga ochilgan stansiya Sulton II Abdulhamid tomonidan qurilgan.

Tarixiy temir yo'l Sulton II Abdulhamid tomonidan 1900-1908 yillar orasida qurilgan. Bu temir yo'l liniyasi Damashq va Madina o'rtasida joylashgan bo’lib, 1322 kilometrlik masofani o’z ichiga oladi.

Ushbu temir yo'l o'sha davrning eng katta muhandislik yutuqlaridan biridir.

Hijoz temir yo'li keyingi qo'shimchalar bilan 1900 kilometrga yetgan bo'lsa-da, u sahroning o'rtasida deyarli yangi tsivilizatsiya yo'lagini yaratdi.

2666 ta tosh ko'prik va suv o'tkazgichlar, ularning har biri alohida me'moriy durdona, 7 ta temir ko'prik, qoyalarni teshib o'tuvchi 9 ta tunnel, 96 ta stansiya mavjud.

Bu inshootlarning har biri sahroda Usmoniy muhandisligining yorqin namunalaridan biri hisoblanadi.

Sultonning uzoqni ko‘zlab qilgan ishlari relslar bilan cheklanib qolmadi. Liniya  bo‘ylab telegraf ustunlari cho‘l tekisliklarini Istanbul bilan bog‘lagan, badaviylar hujumiga qarshi qurilgan politsiya uchastkalari esa loyiha xavfsizligini ta’minlagan.

Yo‘l bo‘yida o‘rnatilgan 7ta suv havzasi va 37 ta suv ombori cho‘l chanqog‘ini qondirgan bo‘lsa, ikkita shifoxona va uchta ustaxona liniyaning uzluksiz ishlashini ta’minladi.

Hijoz liniyasi o'sha paytda katta qiyinchiliklar bilan amalga oshirilgan haj ziyoratini osonlashtirishni maqsad qilgan. Suriyadan Madinaga taxminan 40 kun va Makkaga 50 kun davom etgan o’ta mashaqqatli ziyorat temir yo'l tufayli to'rt-besh kungacha qisqargan.

Bu ayni vaqtda ziyorat xarajatlarini ham sezilarli darajada pasaytirib, kelajakda ziyoratchilar sonini oshirishga xizmat qiladi. Biroq, bu ulkan loyiha Makkaga yetib borish maqsadiga to‘liq erisha olmadi va bu yo‘nalishning oxirgi bekati Madina edi.

Hijoz temir yo'li Usmoniy modernizatsiya harakatining ramzi bo'lib xizmat qila boshlaganida, Hayfa va Damashq o'rtasida har kuni muntazam reyslar amalga oshirildi. Damashq va Madina o'rtasida haftada uch marta yo'lovchilar va tijorat tovarlari tashildi.

Zarur holatlarda qurilish materiallari, harbiy logistika va ziyoratchilarni tashish uchun qo‘shimcha poyezd qatnovlari tashkil etildi.

Anadoludan kelgan ustalar tomonidan 1903-yilda qurilgan Hijoz temir yoʻlidagi Ammon vokzali kunimizda ham sayyohlarni kutib olmoqda.

Kirishdagi ark eshigiga yozilgan Usmoniy va arab yozuvi xuddi binoning shaxsini tasdiqlovchi hujjatga o‘xshaydi. Sulton II. Abdulhamidning imzosi va qurilgan sanasi tosh ustida ko‘p asrlik hikoyasini aks ettirib turgandek. Stansiyaning eng hayratlanarli jihati uning to‘rt burchagidagi kuzatuv minoralaridir. Ushbu sakkiz burchakli minoralar nafaqat xavfsizlik maqsadida, balki binoning tabiiy shamollatish tizimi sifatida ham xizmat qiladi.

Minoralarning tepasidagi kichik derazalar cho'l shamolidan bahramand bo’lish uchun mo'ljallangan. Yozning jazirama issiq iqlimida ham ichkarida salqin havo oqimini hosil qiladi.

Ichkariga kirganingizda bir paytlar shoshqaloq qadamlari bilan vokzalni to‘ldirgan ziyoratchilar, savdogarlar va sayohatchilarni ko‘z oldingizga keltirasiz. Endi esa bu yer jim-jitlik muzeyiga o‘xshaydi. Geometrik naqshli koshinlar va devorlarni bezab turgan naqshlar Istanbuldagi ustalar tomonidan qilingan.                                                               

Usmoniy poyezdlar jadvali va qoidalari hanuzgacha kassa orqasida osilib turadi. Bu xuddi vaqt to'xtab qolgandek hissiyot uyg’otadi. Sharqiy tomonda esa, bir vaqtlar Istanbuldan Madinagacha bo‘lgan aloqa tarmog‘ining muhim markazi bo‘lgan telegraf bo‘limi mavjud. Devorlarga osilgan Morze kodli jadvallar va mis telegraf qurilmalari davrning texnologik salohiyatini ko‘rsatadi.

Stansiya hovlisidagi suv minorasi cho'l muhiti uchun maxsus muhandislik mo''jizasidir. Uning ostidagi sisterna tizimi yomg'ir suvini to'playdi va yozda foydalanish uchun suvni saqlab turadi. Vokzalning g‘arbiy tomonidagi mehmonxona binosi baland xonalari va hovlisida favvorasi bilan ziyoratchilarga qulay dam olish imkonini beradi. Binoning har bir burchagida Usmoniylarning temir yo'l arxitekturasi va funksionallikni tushunish mahorati namoyon bo'ladi.

Bu bino shunchaki vokzal emas, balki tosh va temirga o'yilgan tarix desak adashmagan bo’lamiz. Hijoz temir yo'lining Ammondagi stansiyasini Usmoniylardan qolgan bebaho meros desak mubolag’a bo’lmaydi.

Maan viloyatiga sayohat qilar ekansiz, temir yo'l liniyasi bo'ylab kichik stantsiyalarga duch kelasiz.

Katrana stantsiyasidagi toshdan qurilgan suv ombori va telegraf binosi davrning muhandislik mo''jizalaridan biridir.

“Batn al-Ghul” stantsiyasida tog'lar orasiga mohirona joylashtirilgan temir yo'l inshootlari va ishchilar turar joylari Usmoniy davridagi rejalashtirish ishlarining qanchalik muvaffaqiyatli ekanini namoyon etadi.

“Al-Hasa” stantsiyasi yonidagi tosh ko'priklar o'sha davrning ilg'or muhandislik texnikasi bilan qurilgan.

Petraga yaqinlashganda esa, temir yo'lda ishlaydigan turk muhandislari duch keladigan qiyinchiliklarni tushunish mumkin.

Nemislarning texnik maslahati ostida Imperatorlik qoshidagi muhandislik maktabini bitirgan Usmoniy muhandislari tomonidan tuzilgan rejalar har bir qoya va har bir vodiyni hisobga olgan.

Me’mor Kamoliddinning shogirdlaridan bo‘lgan muhandis Xayri Beyning kundaliklarida tilga olingan “mo‘jizaviy parchalar” butun shukuhi bilan ko‘z o’ngingizda namoyon bo’ladi.

Tog‘larni teshib o‘tuvchi tunnellar, ba’zi joylarda 60 metrga yetadigan osma yo’llar, toshdan yasalgan ko‘priklar davrning muhandislik darajasini ochib beradi. Liniya bo'ylab har 20 kilometrda qurilgan texnik stansiyalar mahalliy toshlardan qurilgan kichik qal'alarga o'xshaydi.

Ushbu inshootlarning har biri uchun suv idishi, ta'mirlash ustaxonasi va xodimlarning boshpanalari rejalashtirilgan.

Petraning qizil qoyaliklariga oʻyilgan tunnellar Usmoniy muhandislarining tabiat bilan uygʻunlikda qanday ishlaganligini koʻrsatadi. Temir yo'lning eng murakkab Petra-Maan qismi texnik yutuqdan tashqari, san'at asari sifatida namoyon bo’ladi.

Iordaniya cho‘lidagi har bir qadam Usmoniylarning bu yerlardagi chuqur izlarini eslatadi. Qasr al-Azrakda qurilgan majmuada mumtoz Usmoniy harbiy arxitekturasining barcha xususiyatlari aks etgan. Tashqi devorlarning burchaklaridagi minoralar, ichki hovlidagi oʻq-dorilar ombori va otxonalar, garnizon uchun qurilgan masjid va hammom shular jumlasidandir. Karvon yo‘llaridagi mehmonxonalar o‘sha davrdagi savdo faoliyatlarining jonli guvohlaridir desak adashmagan bo’lamiz.

Ayniqsa, Xan ez-Zabibdagi vokzalning tosh arklari va hovlisidagi favvora Usmoniy mehmonxona meʼmorchiligining eng goʻzal namunalaridandir. Ba'zi suv o'tkazgichlari hali ham ishlatilmoqda. Gadara mintaqasidagi suv o'tkazgich tizimi Usmoniy suv muhandisligining muvaffaqiyatini namoyish etadi.

Rum Vodi yon bag'irlaridagi Usmoniy qo'shinlari strategik nuqtalarga mohirona joylashtirilgan. Bu politsiya idoralarining ba'zilaridagi kichik masjidlar va favvoralar Usmoniylarning nafaqat harbiy, balki ijtimoiy infratuzilmaga ham ahamiyat berganligini ko'rsatadi.

Aqabadagi oxirgi bekat joylashgan qal’a Qizil dengizga tomon qarab turadi, bu ayni vaqtda Usmoniy qal'asi bo’lib, bir vaqtlar ziyoratchilarning dengizdan o'tish joylarini himoya qilgan.

Sulton II. Abdulhamid davrida yangilangan Aqaba qal'asi Qizil dengizning strategik nuqtasida ajoyib manzarani taqdim etadi.

Sulton II. Abdulhamidning eng katta loyihalaridan biri bo'lgan Hijoz temir yo'li Usmoniylar imperiyasining Makka va Madinaga tezroq va xavfsiz transportni ta'minlash orzusidan kelib chiqqan bo'lib, Islom olamining muqaddas shaharlarini bir-biriga bog'lash va ziyoratlarni osonlashtirishni maqsad qilgan.

Damashqdan boshlanib Madinagacha cho'zilgan bu yo'nalish nafaqat transportni osonlashtirdi, balki bu mintaqada iqtisodiy va madaniy tiklanishni ham yaratdi. Biroq, Makkaga olib boradigan yo'l qismi tugatilishidan oldin, birinchi jahon urushi boshlanishi bilan loyiha to'xtatildi.

Qolaversa, 1916 yilda Sharif Husaynning inglizlar bilan hamkorlikda koʻtargan qoʻzgʻoloni bu temir yoʻl taqdirini oʻzgartirib yubordi. Ingliz zobitlari tomonidan qo'zg'atilgan badaviy guruhlarning doimiy hujumlari liniyadan foydalanishni qiyinlashtirdi.

Urushning shafqatsizligi Sultonning muhtasham loyihasiga putur yetkazgach, cho‘l qumlari bo‘ylab cho‘zilgan temir yo‘l parcha-parcha bo‘linib ketdi.

Lorensning ko'rsatmasi ostida Sherif Husaynning odamlari nafaqat dinamit bilan relslarni, balki sahroga cho'zilgan madaniyat poydevorini ham kesib tashladilar. Har bir portlash, demontaj qilingan temir yo‘l, har bir qulagan ko‘prik, yuzlab ustalar, muhandislar, ishchilarning mehnati cho‘l qumlari bilan qorishib ketdi.

Damashqdan Madinagacha bo'lgan uzluksiz liniya endilikda xaritada haqiqatdan ham bo’lak, bo’lak shaklda. Har bir singan parcha bu yurtlarda bir paytlar mavjud bo‘lgan butunlikni qayg‘uli eslatuvchisidek. 1920-yilda Sevrning og'ir shartlari nazarda tutilganda, Usmoniylar nafaqat imperiyani, balki sahroda qad rostlagan bu ajoyib asarini ham ortda qoldirishga majbur bo'ldilar.

Hijoz temir yo‘li bugun o‘z funksiyasini yo‘qotgan, relslari zanglagan, stansiyalari qulagan bo‘lishi mumkin. Ammo bu ajoyib loyihaning hikoyasi sahro qumlari orasida xazina kabi yashiringan.

Har bir vayron bo‘lgan devor, zanglagan temir yo‘l bizga nafaqat temir yo‘l, balki tsivilizatsiya, son-sanoqsiz odamlarni bir-biriga bog‘lab turgan ulug‘vor orzu haqida hikoya qiladi.