Turk olamiga bag’ishlangan umrlar 49- qism

PROF. DR. İLBER O’RTAYLI

Bu hafta sizni turk tarixshunosligi va akademik dunyosining eng ko'zga ko'ringan nomlaridan biri Prof. Dr. Ilber O’rtayli haqida suhbat qilamiz.

 1947 yilda Avstriyada tug'ilgan  İlber O’rtayli  oilasi Ikkinchi jahon urushidan keyin majburiy migratsiya tufayli Turkiyaga kelib qo‘nim topgan. O’rtaylining akademik faoliyati turk va Usmonli tarixining turli sohalarini chuqur o'rganishi va bu ma'lumotlarni omma bilan baham ko'rish qobiliyati bilan diqqatni tortdi.

Anqara universiteti Siyosiy fanlar fakulteti va Anqara universiteti Til, tarix va geografiya fakulteti tarix bo’limini tamomlagandan so’ng Chikago universitetida  u prof. Dr. Halil Inaljik bilan birga ishlagan va doktorlik darajasini olgan. Ilber O’rtayli, ayniqsa, Usmonlilar imperiyasining ijtimoiy va maʼmuriy tuzilishiga oid chuqur tadqiqotlari bilan mashhur. Uning Usmonli imperiyasining institutsional tuzilishi, diplomatiya, huquq va ijtimoiy o'zgarishlarga bag'ishlangan asarlari   va O’rtaylining tarixchi sifatida hurmatli mavqega ega bo'lishiga yordam berdi. Ayni paytda uning turk dunyosiga ta’siri, ayniqsa turk tarixining mushtarak merosiga e’tibor qaratishi va bu merosni saqlab qolish uchun qilgan harakatlari bilan alohida ajralib turadi.

O’rtayli Turkiya, O’rta Osiyo va Ozarbayjon kabi davlatlar o’rtasidagi tarixiy aloqalarni mustahkamlashga harakat qildi, ayniqsa Turk dunyosi tarixini mushtarak nuqtai nazardan o’rganib chiqdi. Shu nuqtai nazardan, u turli ilmiy yig'ilish va seminarlarda ko'zga ko'ringan shaxs bo'lib, turk dunyosida tarix tushunchasining rivojlanishiga hissa qo'shdi. O’rtaylining ko'plab asarlari Usmonli imperiyasining turli jihatlari haqida ma'lumot bersa, bu ma'lumotlar turk dunyosi uchun umumiy tarixiy ongning rivojlanishiga ham asos bo'ldi. Usmonlilar tarixi boʻyicha tadqiqotlari bilan bir qatorda “Tarix sarhadlariga sayohat”, “Tariximiz va biz”, “Turklar tarixi,  uning “Markaziy Osiyo dashtlaridan Yevropa darvozalarigacha” kabi qimmatli kitoblarini kitobxonlar kutubxonasida bo‘lishi kerak bo‘lgan muhim kitoblar deb hisoblash mumkin.

 Tarixchi  İlber O’rtayli Vena, Berlin, Parij, Prinston, Moskva, Rim, Myunxen, Strasburg, Ioannina, Sofiya, Kiev, Kembrij, Oksford va Tunis universitetlarida mehmon o'qituvchi bo'lib, seminar va konferentsiyalar o'tkazdi.1989-2002-yillarda Anqara universiteti Siyosiy fanlar fakulteti boshqaruv tarixi kafedrasi mudiri lavozimida ishlagan. 2002 yilda Galatasaroy universitetiga o'tdi.  Ikki yil o'tgach, u Bilkent universitetida mehmon o'qituvchi bo'lib ishladi. Hozirda Galatasaroy universiteti huquq fakulteti va MEF universiteti huquq fakultetida Turkiya huquq tarixidan dars beradi. Shuningdek, Galatasaroy universiteti senati a’zosi. 2005-2012 yillarda Toʻpkapi saroy muzeyi direktori boʻlgan. O’rtayli Xalqaro Usmonli tadqiqotlari qoʻmitasi boshqaruvi aʼzosi, Yevropa Eronologiya jamiyati va Avstriya-Turkiya fanlar forumi aʼzosi.2018-yilda Madaniyat va turizm vazirligiga vazir maslahatchisi etib tayinlangan.

 Radio dasturlari va televideniyesida Ilber O’rtayli murakkab tarixiy masalalarni oddiy tarzda ommaga yetkaza olishi bilan ajralib turadi. Turk dunyosi haqidagi dasturlarida tarixiy birlik va mushtarak madaniyatni ta'kidlab, ijtimoiy ongni oshirishga hissa qo'shdi. Ayniqsa, muhim turk yetakchilari va ziyolilari merosini asrab-avaylash borasidagi sa’y-harakatlar Turk dunyosi o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlashda katta rol o‘ynadi. Nemis, rus, ingliz, fransuz, italyan, fors va lotin tillarini yuqori darajada bilgan Ilber O’rtayli umrini turk tarixiga bag‘ishlagan va ko‘plab mukofotlarga loyiq ko‘rilgan. 2001-yil Aydin Do’g'an mukofotiga loyiq ko'rilgan O’rtayli, 2006 yilda Italiyada Lazio mintaqaviy hukumati tashabbusi bilan boshlangan va har yili davom etishi kutilayotgan O'rta Yer dengizi festivalida ishtirok etdi. O'qituvchiga ijtimoiy va madaniy tarix sohasidagi "Yevropa va O'rta er dengizi o'rtasidagi Latsio" mukofotini berish maqsadga muvofiq deb topildi. 2007-yilda Turkiyalik O’rtayli Rossiya tomonidan rus tili va madaniy merosini yoygan, mamlakatlar va xalqlarni yaqinlashtiradigan insonlarga berilgan Pushkin medaliga loyiq deb topildi. U 2017-yilda Madaniyat va sanʼat boʻyicha Prezident bosh mukofoti bilan taqdirlangan.

 Prof. Dr. Ilber O’rtaylining turk tarixidagi chuqur ta’siri ham akademik hamjamiyat, ham keng jamoatchilik tomonidan qadrlanishda davom etmoqda. U shunchaki tarixchi emas, balki turk dunyosining mushtarak tarixiy ongini saqlab, kelajak avlodlarga yetkazuvchi muhim madaniyat elchisidir. Uning cheksiz qiziquvchanligi va ishtiyoqi uning chuqur bilimi va samimiy hikoya uslubini tarix ixlosmandlari va talabalar uchun ajralmas holga keltirdi.

Hurmatli tinglovchilar, bugun turk tarixi tadqiqotchisi  Prof. Dr. Ilber O’rtayli haqida qisqacha to'xtalib o'tildi.