Turk dunyosiga bag’ishlangan umrlar 41- qism

 Turk dunyosiga bag’ishlangan umrlar 41- qism

ALIYE IZETBEGOVICH

Turk dunyosining qadrli insonlaridan biri bo’lgan, siyosatchi, Bosniya musulmon turk xalqining yetakchisi, Bosniya va Gersegovinaning birinchi Prezidenti Aliye Izetbegovich haqida suhbatlashamiz.

Aliye Izetbegovich 1925 yil 8 avgustda Bosniya-Gersegovinaning Bosanski Shamats shahrida tug'ilgan. O‘zi bilan bir xil nomga ega oiladan chiqqan bobosi Istanbuldagi Usmonli qo‘shinida yuqori lavozimlarni egallagan. Uning otasi Mustafo savdo-sotiq bilan shug'ullangan va farzandlarining kelajagini yaxshiroq ta'minlash uchun Aliye ikki yoshida ekan  Sarayevoga joylashadi. Oilasidan, ayniqsa onasidan diniy ta’lim olgan Aliye Sarayevodagi nufuzli maktablardan biri bo‘lgan Birinchi O‘g‘il bolalar litseyiga o‘qishga kiradi va uni 1943-yilda tugatadi. Yosh Aliye o‘rta maktab yillarida Yosh musulmonlar uyushmasida turli lavozimlarda ishlagan.

U 1945-yilda Tito boshchiligidagi partizan qoʻshini tomonidan Sarayevoni xorvatlar qoʻlidan ozod qilishda oʻz ixtiyori bilan qatnashgan, biroq 1946-yilning 1-martida oʻzining oldingi islomiy faoliyati tufayli harbiy xizmatni davom ettirayotganda hibsga olindi va 3 yil muddatga qamaldi. Qamoqdan chiqqanidan keyin u  uylandi  va yuridik fakultetga o'qishga kirdi. 1956 yilda o‘qishni tamomlagan Izetbegovich ko‘p yillar davomida turli muassasalarga yuridik maslahat xizmatlarini ko‘rsatdi. Shu bilan birga, u G‘arbdagi kundalik hayotda islomni qanday saqlab qolish mumkinligi haqida tadqiqot bilan  olib bordi, yakka tartibda va guruh bo‘lib kitoblar yozdi, ma’ruzalar tayyorladi, dunyoning turli burchaklarida anjumanlar o‘tkazdi.    Kommunizmga sadoqatli Yugoslaviyada kundan-kunga shon-shuhrati ortib borayotgan Aliye Izetbegovichni e'tibordan chetda qoldirib bo'lmaydi va 1983 yilda xalqda nafrat  uyg'otgani uchun 14 yilga qamaldi. Bu safar u qamoqda bo'lgan do'stlari keyinchalik Bosniya-Gersegovina uchun boshlaydigan siyosiy mustaqillik va ozodlik kurashining asosiy jamoasini tashkil etdi. Dunyodagi va G’arbdagi islomiy jamoalarning fikr erkinligi tazyiqlariga dosh bera olmagan Yugoslaviya 1988 yilning 1 noyabrida Aliye Izetbegovichni  ozod qilishga majbur bo’ldi. Mamlakatdagi Bosniya va Alban musulmonlarining kelajagini hisobga olib, 1990 yilning mart oyida Demokratik harakat partiyasini tuzdi. U 1990-yil 5-dekabrdagi saylovlarda g‘alaba qozondi va Bosniya va Gertsegovinaning birinchi prezidenti bo‘ldi.

Bosniya va Gersegovina 1992-yil 1-martda oʻtkazilgan referendum bilan oʻz mustaqilligini eʼlon qildi. Biroq, o'z mamlakati serblar tomonidan hujumga uchragach, u aqlli va ehtiyotkor siyosat olib bordi va qurolli to'qnashuvlarni tugatishga harakat qildi. Bu kurash 1995-yil 14-dekabrda uch yillik qonli urushga yakun yasagan va Bosniya-Gersegovinani mustaqil davlat sifatida tan olgan Dayton kelishuvi bilan yakunlandi. U urush paytida va undan keyin xalqaro bosimga duchor bo'lgan bo'lsa-da, Bosniya-Gersegovina mustaqilligi uchun kuchli diplomatik va harbiy harakatlar qildi.1996-yil 14-sentabrda Deytondan keyingi birinchi saylovda u Bosniya, Xorvatiya va Serbiya vakillaridan iborat uch tomonlama Prezidentlik kengashiga saylandi va prezidentlik lavozimini egalladi.1998-yil 13-14-sentabrdagi saylovlarda qatnashishni istamagan boʻlsa-da, Demokratik Harakat partiyasi Bosh qoʻmitasi qaroriga koʻra yana nomzod boʻldi va saylovda gʻalaba qozondi va Prezidentlik Kengashi raisi  lavozimini davom ettirdi. Biroq sog‘lig‘i o‘z vazifasini davom ettirishga imkon bermagani bois, u 2000-yil iyun oyida o‘z muddati tugamasdan prezidentlik lavozimini tark etdi va 2003-yil 19-oktabrda vafot etdi.

Haqida turli tillarda koʻplab asarlar va maqolalar yozilgan Aliya Izetbegovich oʻzining islomiy gʻoyalari bilan birga siyosiy va oʻziga xosligi bilan ham alohida ajralib turadi. 1960-yillarning oxirlarida boshlanib, 1980-yillarning boshida tugallagan “Sharq va Gʻarb oʻrtasidagi Islom” Izetbegovichning falsafiy teranligi va islomiy tafakkurning hukmdorligini koʻrsatadigan muhim asardir. Shuningdek, “Musulmonlar nega ortda qolib ketishdi?”, “Qur’onning 1400 yilligi haqidagi fikrlar”, “Islom va uning hozirgi davri”, “Islom inqilobi uchun”, “Islom va urush” kabi sarlavhalar ostida turli deklaratsiyalar tayyorladi. Musulmonlar milliy va ijtimoiy erkinlik uchun” mavzusida konferensiyalar berdi. Izetbegovich islomni diniy va moddiy sohalarni birlashtirgan butun bir tizim, dunyo qarashi sifatida himoya qildi. Uning fikricha, inson aql va tananing ikki qutbli birligi, islom dunyoning ikki qutbli birligidir. Sharq dunyosi odatda ruhga, Gʻarb olami esa materiyaga eʼtibor qaratgan boʻlsa, Islom ikkalasini birlashtiradi; O'rta holat moddiy hayot va ma'naviy hayot o'rtasidagi muvozanatni anglatadi.

Urush yillarida nemis jurnalistiga bergan intervyusida u dunyoga bo‘lgan nuqtai nazarini quyidagicha ifodalagan edi: “Agar men bag‘rikeng bo‘lsam, avvalo musulmon bo‘lganim uchun, keyin esa yevropalikman. Evropa ba'zi xatolarga yo'l qo'ymoqda va aniq faktlarga qaramay, ulardan voz kechmaydi. Masalan, Bosniyada bu urush paytida yuzlab cherkov va masjidlar vayron qilingan. Bularning barchasini yevropaliklar vayron qilishdi, Bosniyaliklar esa hech qanday asarni yo‘q qilishmadi. Turk boshqaruvi ideal bo'lmasa-da, u 500 yil davomida xristian xalqini va ularning eng muhim o'rta asr merosini saqlab qoldi. Belgrad yaqinidagi Frushka Gora monastirlari Usmonlilar imperiyasida 300 yil saqlanib qolgan, ammo Yevropa hukmronligi ostida hatto uch yil davomida ham himoyalana olmadi. "U Ikkinchi jahon urushida yoqib yuborilgan." Izetbegovich din va axloq sivilizatsiyaning asosi ekanligini, din bilan uyg‘unlashgan madaniyat insonlarni ezgulikka yetaklashini, dinsiz madaniyat esa odamlarni ma’naviy qashshoqlikka olib borishini aytadi. U butun umri davomida olib borgan xalqining istiqlol uchun kurashi, islom dini haqidagi fikrlari, tinchlik va osoyishtalik yo‘lidagi sa’y-harakatlari, inson huquqlari va adolat targ‘iboti bilan doimo yodda qoladigan buyuk shaxsdir. Urush yillarida ziyoli, siyosatchi va yetakchi sifatida donoligi bilan Bosniya xalqi xotirasidan unutilmas joy egallagan. Aliye Izetbegovich nafaqat Bolqonda, balki butun islom olamida chuqur iz qoldirdi.

Bosniya-Gersegovina uchun ham milliy qahramon, ham islom olamining intellektual yetakchisi bo‘lgan Aliye Izetbekovich haqida qisqacha to‘xtalib o‘tildi. TRT Turkiya Ovozi radiosida Nazgul Qodirova tomonidan tayyorlangan “Turk dunyosiga bag’ishlangan umrlar".