تۈرك تىللىرىنىڭ سېھىرلىك دۇنياسى (11)

ھۆرمەتلىك رادىيو ئاڭلىغۇچى قېرىنداشلار! پروفېسسور دوكتور گۈلسۇم قىللى يىلماز بىلەن خىزمەتدىشىمىز دوكتور سايدا بۇرخانۇددىنوۋا تەرىپىدىن تەييارلانغان «تۈرك تىللىرىنىڭ سېھىرلىك دۇنياسى» ناملىق پروگراممىمىزنىڭ ئالدىنقى بۆلۈمىدە قۇمۇق تۈركلىرى، قۇمۇق تۈركلىرىنىڭ جوغراپىيەلىك ئورنى ۋە قۇمۇق تۈركچىسى ھەققىدە قىسقىچە توختالغان ئىدۇق. بۈگۈنكى بۆلۈمىمىزدە كاشكاي تۈركلىرى، كاشكاي تۈركلىرى ياشايدىغان رايون ۋە كاشكاي تۈركچىسى ھەققىدە قىشقىچە توختىلىمىز.

****** ***** ***** *****

كاشكاي تۈركلىرى ئاساسلىقى ئىراننىڭ فارس، ئىسفاھان، ھۇزىستان، بۇشىخىر ۋە كۆھكۇلۇيە رايونىدا ياشايدۇ. تارىخى دەۋرلەردە پۈتۈنلەي كۆچمەن تۇرمۇش ئۇسۇلىنى داۋاملاشتۇرغان كاشكاي تۈركلىرىنىڭ كۆپىنچىسى بۈگۈنكى كۈندىكى زامانىۋى دەۋرنىڭ ئۆزگىرىشى بىلەن ئولتۇراق تۇرمۇشقا ئۆتكەن ۋەزىيەتتە تۇرماقتا.

تۈركلەرنىڭ ئوغۇز قەبىلىسىدىن بولغان كاشكاي تۈركلىرىنىڭ بۈگۈنكى ئولتۇراق رايونىغا قاچان ۋە قەيەردىن كەلگەنلىكىگە دائىر تېما بىر قەدەر مۇرەككەپ، ئەمما كۆپىنچە مۇتەخەسسىسلەرنىڭ قارىشىچە كاشكاي تۈركلىرىنىڭ ئىرانغا كېلىشى بۈيۈك سەلجۇقىيلار دەۋرى بىلەن چىڭگىزخان دەۋرىگە تۇتىشىدۇ. تېخىمۇ ئېنىقراق ​​قىلىپ ئېيتقاندا، كاشكاي تۈركلىرى 11-ئەسىردىن 12-ئەسىرگىچە بولغان مەزگىلدە بۈيۈك سەلجۇقىيلار دەۋرىدە ۋە 13-ئەسىردە چىڭگىزخان دەۋرىدە چوڭ كارۋانلار سۈپىتىدە ئوتتۇرا ئاسىيا، ئانادولۇ ۋە كاۋكاز رايونىدىن ئۆتۈپ، ئىرانغا كەلگەن. ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگە ئەگىشىپ بۈگۈن ياشاۋاتقان ئىراننىڭ جەنۇبى ۋە غەربىي جەنۇبىدىكى رايونلارغا يەرلەشكەن.

ئۇلارنىڭ نوپۇسى ھەققىدە ئىراننىڭ رەسمىي مەنبەلىرىدە ئېنىق ئۇچۇرلارنى تېپىش ناھايىتى تەس. ئەمما غەيرىي رەسمىي سانلارغا قارىغاندا، ئۇلارنىڭ جەنۇبىي ئەزەربەيجان تۈركلىرىدىن قالسىلا ئىراندا ياشايدىغان ئەڭ كۆپ سانلىق تۈرك خەلقى ئىكەنلىكى مۆلچەرلەنمەكتە.

ئۇلار ئۆزلىرىنى «كاشكايى» ياكى «كاشكائىي» دەپ ئاتايدىغان بولۇپ، بۇ ئىسىمنىڭ قەيەردىن كەلگەنلىكى ۋە مەنىسى ئېنىق ئەمەس، ئەمما بۇ سۆزنىڭ كېلىپ چىقىشى ھەققىدە ئوخشىمىغان قاراشلار مەۋجۇت. بۇلارنىڭ بىرسى، بۇ سۆز شەرقىي تۈرك تىلىدا ئات، كالا ۋە قوي قاتارلىق ھايۋانلارنىڭ پېشانىسىدىكى مەڭنى ئىپادىلەيدىغان «قاشقا» دېگەن سۆزدىن كەلگەن دەپ قارىلىدۇ. بۇ قاراشقا ئاساسلانغاندا، كاشكاي تۈركلىرى «قاشقا» (مەڭلىك) ئاتلارنى تەلەيلىك ۋە ئۇرۇشتا غەلىبە ئېلىپ كېلىدۇ دەپ قارىغان. بۇ ۋەجىدىن ئۇلار «قاشقا ئاتلىقلىرى» مەنىسىدە، كاشكايى ياكى كاشكائىي دەپ ئاتالغان.

يەنە بىر مۇھىم پىكىر شۇكى، «كاشكاي» سۆزى «كاش» ۋە «كايى» دېگەن سۆزلەرنىڭ بىرلەشمىدىسىن تۈزۈلگەن، ئۇنىڭ بىرىنچى قىسمى بولغان «كاش» سۆزىنىڭ ئاساسلىق ئىككى مەنىسى بولۇپ، بىرىنچىسى؛ «باشلانغۇچ، ئالدىنقى سەپ قاراۋۇلى» دېگەننى، ئىككىنچىسى، «قاچ» سۆزىنىڭ بۇزۇلغان شەكلى بولۇپ، ئۇنىڭ مەنىسى «يۈگۈرۈش، تېز ھەرىكەت قىلىش» دېگەننى بىلدۈرسە، ئىسىمنىڭ ئىككىنچى پارچىسى بولغان، «كايى» دېگەن سۆز، ئوغۇز تۈركلىرىنىڭ 24 قەبىلىسىنىڭ بىرىنىڭ ئىسمى دەپ قارالغان. بۇ قاراشقا ئاساسلانغاندا، بىرىكمە سۆز دەپ قارالغان «كاشكايى» دېگەن سۆزنىڭ «ئالدىنقى سەپ چەڭچىلىرى، ھۇجۇمچى ۋە ئىلغار كايى قەبىلىسى» ھەمدە «چەبدەس، تېز ھەرىكەت قىلغۇچى كايى قەبىلىسى» دېگەن ئىككى مەنىنى بىلدۈرىدۇ.

ياپونىيە ماشىنا ئىشلەپچىقارغۇچى نىسسان شىركىتىنىڭ ئاپتوموبىل مودېلى «كاشكائىي» نىڭ ئىسمىنى ئىراننىڭ جەنۇبىدا ياشايدىغان كۈچلۈك ۋە تېز ھەرىكەت قىلىش ئىقتىدارىغا ئىگە «كاشكاي» دىن ئالغانلىقىمۇ قىزىقارلىق بىر نۇقتا بولسا كېرەك. ئىراندا «كاشكايى» ناملىق بىر پۇتبول كوماندىسىمۇ بار.

بىر قىسىم غەرب مۇتەخەسسىسلىرىنىڭ قارىشىچە، گەرچە كاشكاي تۈركلىرىنىڭ مەۋجۇتلۇقى مىلادىدىن ئىلگىرىكى دەۋرلەرگە تۇتىشىدىغان بولسىمۇ ئەمما 18 ئىسىرگە قەدەر ھېچبىر تارىخىي ياكى ئەدىبىي مەنبەلەردە «كاشكاي» دېگەن ئىسىم ئۇچرىمايدۇ. كاشكاي تۈركلىرى ھەققىدە ئېلىپ بېرىلغان تۈنجى تەتقىقارلارنى 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرى ۋە 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئىراننى زىيارەت قىلغان سەيياھلار، شەرقشۇناسلار ۋە ئاكادېمىكلار باشلىغان بولۇپ، بۇ تەتقىقاتلار پەقەت كاشكاي خەلقىنىڭ كۆچمەن ئۇسۇلىدىكى تۇرمۇش شەكلى، مەدەنىيىتى، تىلى ۋە ئىجتىمائىي قۇرۇلمىسىنى تەكشۈرگەن.

كاشكاي تۈركلىرى ئېتىقاد جەھەتتە ئىسلام دىنىنىڭ شىئە مەزھىپىنى ئۆزلەشتۈرگەن بولۇپ، تىل جەھەتتىن ئېيتقاندا، تۈركچىنىڭ جۇغراپىيەلىك ۋە تىل قائىدە – ئۇسۇللىرىغا كۆرە ئوغۇز گۇرۇپپىسىدا ئورۇن ئالىدۇ.

كاشكاي خەلقىنىڭ كۆپىنچىسى ئىككى تىللىق بولۇپ، ئانا تىلى كاشكاي تۈركچىسىدىن باشقا يەنە، ئىراننىڭ رەسمىي تىلى بولغان پارسچىنى ئىشلىتىدۇ.

كاشكاي تۈركچىسى ئىشلىتلىدىغان رايوندا، بۇ تىلنىڭ رەسمىي سالاھىيىتى يوق. ھەتتا ئۇزۇن مەزگىلگىچە يېزىق تىلى سۈپىتىدىمۇ ئىشلىتىلمىگەن. ئېغىز ئەنئەنىسى ئارقىلىق تارقالغان بىر تىل سۈپىتىدە قالغان. كاشكاي خەلقى كۆچمەن تۇرمۇش ئۇسۇلى سەۋەبىدىن، تارىختىن بۇيان ئېغىز كۈلتۈرىگە ئالاھىدە ئەھمىيەت بەرگەن. بۇ سەۋەبتىن كاشكاي تۈركچىسى بىلەن يېزىلغان يازما ئەسەرلەر ناھايىتى ئاز. لېكىن 20 - ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىن ئېتىبارەن كاشكاي تۈركلىرى كاشكاي تۈركچىسىنىڭ يازما ئەسەرلەر ئارقىلىق ھۆججەتلىشىشى ۋە قوغدىلىشى ئۈچۈن تەتقىقاتلار ئېلىپ بارماقتا.

****** ** ******* ****

ھۆرمەتلىك رادىيو ئاڭلىغۇچى قېرىنداشلار! يۇقىرىدا كاشكاي تۈركلىرى، كاشكاي تۈركلىرىنىڭ جۇغراپىيەلىك ئورنى ۋە كاشكاي تۈركچىسى ھەققىدە قىسقىچە توختالدۇق. كېيىنكى بۆلۈمدە يەنە باشقا تۈرك تىللىرى ۋە جۇغراپىيەسى ئۈستىدە توختىلىمىز. قايتا كۆرۈشكىچە ئامان بولغايسىلەر خەيىر خوش.

بۇ پروگراممىنى «تۈركىيە ئاۋازى رادىئوسى» ئۈچۈن پروفېسسور دوكتور گۈلسۇم قىللى يىلماز بىلەن خىزمەتدىشىمىز دوكتور سايدا بۇرخانۇددىنوۋا تەييارلىدى.