خلج تورکلری و خلج تورکجه‌سی
خلج تورکجه‌سینین دانیشانلاری اولان خلج تورکلری تاریخ بویو دئییشیک جغرافیالارا داغیلسالار دا، دیللرینی قورویوب ساخلایان خلج تورکلرینین یاشادیغی یئگانه جغرافیا، ایران اولاراق بیلینیر
بو یازیدا خلج تورکلری، خلج تورکلرینین یاشادیغی یئر و خلج تورکلریندن بحث ائدجه‌ییک.
خلج تورکجه‌سی تورکجه‌نین آرگو قولونون یاشایان یئگانه نوماینده‌سی اولدوغو اوچون چوخ اؤنملیدیر. اصلینده تورکجه‌نین آرخایک خوصوصیتلرینی داشیدیغی اوچون بوگون دانیشیلان تورک لهجه‌لری آراسیندا خوصوصی یئری وار. خلج تورکجه‌سینین یاشادیغی و یا وارلیغی آلمان‌داکی گؤتینگئن اونیوئرسیته‌سینین تورکولوژی بؤلومو (گئرهارد دوئرفئر و اکیبی) طرفیندن ۱۹۶۸-جی ایلده ایران-ا آپاردیقلاری آراشدیرما سفری زامانی اورتایا قویولموشدور.
خلج تورکجه‌سینین دانیشانلاری اولان خلج تورکلری تاریخ بویو دئییشیک جغرافیالارا داغیلسالار دا، دیللرینی قورویوب ساخلایان خلج تورکلرینین یاشادیغی یئگانه جغرافیا، ایران اولاراق بیلینیر. خلج تورکلرینین ایران خاریجینده تورکیه و تورکمنیستان‌دا بؤیوک بیر توپلوم اولاراق مؤوجود اولدوغونو سؤیله‌مک اولماز، لاکین اؤزلرینی خلج تورکلری اولاراق تانیتان چوخ کیچیک بیر جمعیتین اولدوغو بیلینیر. بوندان باشقا تورکیه سرحدلری داخیلینده آغری ویلایتینین دوغوبایزید ماحالیندا، نیغده ویلایتینین بور ماحالیندا و ساکاریا ویلایتینین خندق شهرستانیندا خلج آدلی اوچ کند؛ بولو ویلایتینین گئرئده ماحالیندا و اوشاک ویلایتینین باناز ماحالیندا خلج‌لر آدلی ایکی کند وار.
خلج تورکلری حاقیندا ایلک معلوماتی اوغوز خاقان داستانی‌نین اویغور و فارس متنلرین‌دن الده ائدیریک. خوصوصیله 10-جو یوز ایلدن 14-جو یوز ایله قدر، ایسلام جغرافیاشیناسلاری و عالیملری سؤزوگئدن تورکلر حاقیندا بیلگی وئریبلر. بوندان علاوه، نومیزماتیک تاپینتیلار بیزی بو قونودا آیدینلاتان اؤنملی قایناقلاردیر. بو قایناقلاردا خلج‌لر «کالاج، خالاج، خیلجی، خالاجی» کیمی قید ائدیلیر. اونلارین یاشادیقلاری جغرافی بؤلگه بوگونکو افقانیستان‌ین قوزئیینده و تاجیکیستان و اؤزبکیستان‌ین گونئی بؤلگه‌لرینده یئرلشن بیر اراضینی احاطه ائدن تاریخی توخاریستان کیمی گؤستریلیر. خلج‌لر آمودریانین گونئیینده ائرکن مسکونلاشان تورک توپلوملاریندان‌دیر. ایلک دفعه یئدینجی یوز ایلده آمودریانین گونئیینده گؤرولموشدور. عصرین سون روبعونده سامینگان ویلایتینده تاپیلمیش ایکی باکتریا سندینده اونلارین آدلاری «خالاسو» کیمی قید اولونور. چین سالنامه‌لرینده (خین - تانگشو) عینی بؤلگه‌ده "هئدالوزهی" و یا "گئدالوزهی" آدلاری ایله گؤرونورلر. اونون ایزلرینی آمودریانین گونئیینده تاپیلمیش، اوزرینده «هیتیویرا خارالاجا»، یعنی «خلج ایلتبری» یازیسی اولان براهمی یازیلی سیکه‌لر واسیطه‌سی ایله ایزله‌مک اولار. اونلارین منشأیی حاقیندا موختلیف فیکیرلر وار. اونلارین کارلوکلارلا عینی طایفا اولماسی و ائفتالیت‌لرین قالیقلاری اولماسی باره‌ده تقدیم اولونان معلوماتلار خوصوصیله اؤنملیدیر. بو فیکیرلردن باشقا اونلارین اوغوزلارا منسوب اولدوغونو بیلدیرن تاریخچیلر ده وار.
خلج تورکجه‌سیندن بحث ائدن ایلک شخص ۱۱-جی عصده یاشامیش بؤیوک تورک دیلی آراشدیرماجیسی کاشقارلی محموددور. بؤیوک تورکولوق «دیوان الغات ترک» اثرینده خلج تورکلرینی "آرقو" آدلاندیرمیش و اونلارین دیلین‌دن اؤرنک‌لر وئرمیشدیر. بو نومونه‌لرین چوخو ایندیکی خلج تورکجه‌سی ایله اویغون گلیر.
خلج تورکجه‌سی عصرلر سونرا، یعنی ۱۹۰۶-جی ایلده ایران دیللری اوزره موتخصیص ولادیمیر مینورسکی طرفیندن کشف ائدیلمیش و خلج تورکجه‌سینه دایر ماتئریاللار توپلانمیش‌دیر. داها سونرا ایرانلی تاریخچی و دیلچی محمد مقدم خلج‌لر و خلج تورکجه‌سی اوزرینده آراشدیرمالار آپارمیش و اثرینی ۱۹۵۰-جی ایلده نشر ائتدیرمیشدیر. لوویس بازین‌ین ۱۹۶۹-جو ایلده‌کی چالیشماسیندان سونرا آلمان تورکولوقو گئرهارد دوئرفئرین اؤیرنجی‌لری سمیح تئزجان، وولفگانگ هئسجه و هئینریخ شئینهارد ایله بیرلیکده ۱۹۶۸-۱۹۷۳-جو ایللر آراسیندا خلج تورکجه‌سی اوزرینده آپاردیغی آراشدیرما بوگونکو تورکولوژی جمعیتینده " خلج تورکجه‌سینین یئنیدن کشفی" اولاراق دگرلندیریلدی. چونکو سؤزوگئدن دؤوره قدر خلج تورکجه‌سی ایران‌دا دانیشیلان تورک لهجه‌لرین‌دن بیری حئساب ائدیله‌رک تورک دیللرینین گونئی-باتی و یا اوغوز قروپو داخیلینده تضنیف ائدیلیردی. دوئرفئر و اؤیرنجی‌لری آپاردیقلاری گئنیش آراشدیرمالار نتیجه‌سینده خلج تورکجه‌سینین آرخایک و اوریژینال خوصوصیتلر نوماییش ائتدیردیگینی بیلدیرمیش و اونون کاشقارلی محمودون بحث ائتدیگی آرقو دیلینی تمثیل ائتدیگینی معین ائتمیشلر.
خلج تورکجه‌سی معاصیر تورک دیل ساحه‌سینین جغرافی و لینقویستیک پرینسیپلرینه گؤره اوغوز قروپونا یاخین اولسا دا، اؤزلویونده تورک دیلینین بیر قولو حئساب اولونور. بو گون ۵۱.۰۰۰ نفرین دانیشدیغی تخمین ائدیلن بو لهجه‌نین رسمی دیل ستاتوسو یوخدور. ایران‌ین آشتیان، فراهان، تفرش شهرلرینده ۲۹ خلج کندی، قوم شهرینده ایسه ۳۱ کند وار. بو گون خلج تورکجه‌سینین فاکتیکی دانیشانلاری بو کندلرده یاشایان، اورتا و یوخاری یاشلی، ایبتدایی و اورتا مکتب سوییه‌سینه قدر تحصیل آلمیش، چؤرکچیلیک و حیواندارلیقدان چؤرک پولو قازانان خلج تورکلری‌دیر. بؤیوک شهرلرده یاشایان خلج گنجلری اؤز آنا دیللرین‌دن ایستیفاده ائتمک عوضینه، اؤلکه‌نین رسمی دیلی اولان فارس دیلین‌دن ایستیفاده ائتمه‌یه اوستونلوک وئریرلر. بو سببدن رسمی دیل ستاتوسونا مالیک اولمایان، دانیشیق دیلی اولاراق وارلیغینی داوام ائتدیرن و دانیشانلارین ساییسی گونو-گوندن آزالان خلج تورکجه‌سی «نسلی کسیلمکده اولان دیللرین قیرمیزی کیتابی»ندا «حساس دیل» اولاراق قید ائدیلدی. ۲۰۱۰-جو ایلده یونئسکو طرفیندن نشر ائدیلمیشدیر.
