Afrikanıñ kümer krizisına totrıqlı çişeleş

Qayçandır kümer sänäğat’ dön’yasın tuyındıra, alğarış häm yañalıqlarğa täşwiq’ itä ide. Läkin bügen ul xikayä alğa barudan tuqtap êkologik häläkatkä äylände.

Kümer, global’ cılınuğa säbäp bulğan uglerod gazı êmissiyäläreneñ yaqınça 40%ınnan cawaplı. Afrikada isä, millionlağan keşe aşarğa äzerläw öçen utın kümerenä bäyle urınnarda täêsir tagın da köçleräk. Läkin “yaşel kümer” räweşendä yaña çişeleş äkrenläp formalaşa başladı. Bu bülektä, Afrikada utın kümereneñ êkologik häm mädäni täêsiren, “yaşel kümer”neñ totrıqlı kiläçäk açqıçı bula alu mömkinlege turında süz bara.

Afrika külämendä millionlağan keşe öçen ğadäti utın kümere mädäniyätneñ häm könküreşneñ ber öleşe. Ul tormışlarınıñ asılı aş-su äzerläw belän bäyle.

Kümerdä aşarğa peşerü tradiśiyälär belän bäylängän. Keniyanıñ  “nyama choma”sı yäki Nigeriyäneñ  tämlätkeçle uram rizığı “suya” kebek  yaratıp aşalğan rizıqlar äzerlägändä qullanıla. Kümer äkren yana, rizıqqa töten ise häm üzençälekle tämnär östi. Aş-sular äzerläwdän tış, törle cämğıyät’lärdä rituallar häm tantanalarda ruxıy ähämiyätkä iyä.

 Kümer iq’tisadi yaqtan da möhüm. Anı citeşterü häm satu, bigräk tä awıl cirleklärendä millionlağan keşegä kerem kiterä. Az keremle ğailälär öçen kümer, êlektr yäisä gaz belän çağıştırğanda, arzanlı häm ciñel tabılğan yagulıq çığanağı. Läkin bu arzan bäyä öçen dä närsä  belän dä bulsa tülärgä turı kilä.

Kümer citeşterü - urmannarnı yuq itüneñ töp säbäbe. Urmannar üzlären yañartudan tağın da tizräk yuq itelä, bu isä yäşäw urınnarınıñ yuğaluına, tufraq êroziyäsenä häm kübräk uglerod gazı çığaruga kiterä.

 Ağaçlar parnik gazı bulğan uglerod gazın señderüdä zur rol’ uynıy. Utın kümere citeşterü öçen küp sanda ağac kiselä ,bu töbäk atmosferağa uglerod bülep çığara häm global’ cılınuğa yärdäm itä. Kümer citeşterü protsessı üze dä parnik gazları çığara.

Utın kümereneñ yanuı isä, sulağanda sulış alu problemalarına häm başqa citdi sälämätlek problemalarına kiterä alğan zararlı pıçratuçılar tarata. Aşarğa peşerü prośessı yabıq urında, cillätü bulmağan urında isä, bıı zıyan tağın da arta.

Şulay da utın kümere qullanu dämam itä. Şaqtıy Afrika ilendä ber keşe urtaça könenä ike kilogramm kümer yäki utın qullana. Monı tağın da çistaraq häm yäşel çığanaq belän almaştırıp bulamı?

Yäşel kümer yäki bio-kümer, şikär qamışı yäki ağac qaldıqlarınnan - biomassadan yasala. Prośess, materialnı kipterü, cılıtu häm briketlar äzerläwne üz êçenä ala. Bu êkologik yagulıq êffektiv yana, zıyan saluçı pıçratuçıları az, urmannarnı saqlarga yärdäm itä.

Biyo-kümerne şulay uq awıl xucalığında tufraqnı yaxşırtu, su  totıp qalunı  häm uñış külämen arttıru öçen dä qullanırğa bula.

Monnan tış, ul êş mömkinlekläre tudırıp häm qıymmätle import yagulıqlarğa bäylelekne kimetep, cirle iq’tisadlarnı üzgärtä ala. Şulay uq, yäşel kümer illärgä uglerod kreditları tudırıp, xalıqara säwdädä qatnaşu mömkinlege birä. Läkin qayber cirle cämğıyät’lär moña ışanıp betmi.

Tänqıyt’çelär çista energiyägä küçüneñ nigezdä yaxşı planlanmawın, cämğıyät’lärne kiläçäkläre turında bilgesezlektä qaldıruın äytä. Kön’yaq Afrikanıñ Êrmelo şähärendä keşelär, “Ğadel ênergiyägä küçü” (JET) qısalarında ilneñ kümerdän yıraqlaşuı turında borçıluların belderälär. Bu töbäk kümer çığaruçı şaxtalar häm ênergiya stanśiyälärenä nıq bäyle, 80 meñ keşese bulğan töbäkneñ  80 %ı däwlätneñ “Eskom” häm “Transnet” ênergiya häm transport şirkätlärendä êşli. Läkin bu ike şirkät tä 2025 yılda kümer êşxanälären yabunı planlaştıra, bu isä kiñ külämle êş urınnarın yuğaltu borçıluların tudıra.

Şul uq waqıtta, küpçelek keşe klimat ğadellege taläp itep, bay illärdän, global’ êmissiyälärgä bik az öleş kertsälar dä, klimat üzgäreşennän iñ nıq zarar kürgän Keniya kebek illärgä “klimat burıçların” tüläwlären soradı.

Afrikanıñ könnän -kön arta barğan ênergiya ixtiyacları, qıytğadağı illärne tradiśion fosil’ yaqulıqlarğa çista, däwam itterelä torğan al’ternativalar tabuğa êtärä. Yäşel kümer, xäzerge kümer bäylelege belän çista, yañartıla torğan ênergiyägä nigezlängän kiläçäk arasında potenśial küper bulıp tora.

Yazma "TRT World" mäqäläsenä nigezlänep  äzerlände.