Dön’yanıñ moğcizaların xis itegez

Ber minutqa küzläregezne yomığız. Êyfel manarası qarşında basıp toruığıznı häm anıñ çitleksıman qorılmasınıñ kükkä taba suzıluın küz aldına kiteregez. Yäisä Hindstandağı Taj-Mahal işegaldında yörügezne häm bu ğacäyep binanıñ qarşısındağı basseyında çağılışına qarawığıznı küzallağız.

Xäzer isä şunı kürmiçä genä êşläwegezne uylağız.

Äsärlärneñ zurlığın, detal’lären häm tarixilığın niçek qabul itär idegez? Suqırlar häm kürü säläte naçar buluçılar öçen maturlıq ul qarıy torğan närsä tügel, ä toyıla torğan.

Küpçelek muzeylarda qağıydä açıq: "Qararğa mömkin, läkin qağılırğa yaramıy." Madridta isä suqırlar öçen monıñ näq’ kirese ğamäldä bulğan urın bar.

Tiflologika muzeyı üzeneñ isemen grek telendäge "tuphlos" süzennän ala, bu "suqır" digänne aňlata. Biredä dön’yada tanılğan 37 simvol häykälneñ toyıp qararlıq küçermäse bar. Kilüçelär Rimdağı Kolizeydan başlap N’yu-Yorktağı İrek häykälenä qädär äsärlärneñ formaların, teksturaların häm detal’lären toyıp qarıy ala. Bu başqa bernärsä belän dä çağıştırıp bulmıy torğan üzençälekle xissi säyäxät.

Bu muzey - İspaniyäneñ milli suqırlar oyışması ONCEnıñ ideyası. 1938nçe yılda tözelgän berläşmäneñ bügen 71 meñ äğ’zası bar.

Oyışma muzeylarnıñ, asılında, invalidlar öçen ireşelmäs buluın belderä. ONCE citäkçese Anxel Luis Gomes Blaskez assızıqlağança, global’ däräcädä ireşä aluçanlıq härkemneñ tormışın ciñeläytä, çönki härkem üz ğomerendä, waqıtlıça bulsa da, invalidlıq kiçerä ala.

Muzey 1992nçe yılda açıla. Suqır da, kürü säläte naçarayğan keşe yäisä öleşçä kürüçe dä, bu ğacäyep model’lärne yaqınnan öyränergä härkem çaqırulı. Ağaç, taş häm çäyer kebek materiallardan bilgele ber masştabta yasalğan model’lär qağılıp öyränü öçen uylanılğan.

Amerikanıñ invalidlar xoquqın yaqlawçısı häm Garvard yuridik fakul’tetın tögällägän беренче çuqraq häm suqır student bulğan Haben Girma da kürgäzmäne qarap çıqtı häm soñınnan “YouTube”ta üz täcribäse belän urtaqlaştı.

Girma muzeynı maqtıy häm dön’yanıñ ähämiyätle häykällärenä ber bülmädä qağılıp bula torğan berdänber urın buluın äytte. Ul İtaliyadäge Pizan manarasınıñ şaqtıy awış buluın uylawın, läkin muzeydağı äsärneñ bu fikeren tözätüen citkerä.

Barselonanıñ biyek manaraları häm qatlawlı dizaynı belän iğ’tibar cälep itüçe tanılğan Sagrada Familia çirkäwe modele kilüçelärne bik qızıqsındıra.

Barmaqlarığız belän detal’läre küp bulğan bu çirkäwneñ östenä qağıluığıznı küz aldına kiteregez - tigezsez oçlarında kütärelep toruçı şoma, kiñ borılmalarnıñ şarlawıq şikelle ağuın xis itä alasız. Biyek häm näzek manaralarnıñ öslege arxitektor häm dizayner Antoni Gaudinıñ taş êşçelegeneñ qatlawlılığın kürsätüçe näfis, neçkä sızıqlar belän uyılğan. Binanıñ fasadı qatlawlı bizäklär barlıqqa kiterüçe çığıntı häm qabarınqılıqlar belän tağın da qatlı-qatlı xälgä kilgän.

Muzeyğa kilüçelär model’neñ tışqı konturların qulları belän qapşağanda, ber ük waqıtta älege tanılğan arxitektorlarnıñ äsärlärendäge mähabätlelek häm ênergiyäne dä toyarğa tiyeş.

Dön’ya külämendä, kimendä, 2 milliard 200 million keşeneñ kürü säläte naçar. Şuña kürä, suqırlar öçen bik küp sanda kürgäzmälär äzerlängän. Bolardan berse - Çexiyädä. Praga milli galereyası suqır häm kürü säläte naçar keşelärgä dön’yadağı öç zur häykäl şedevrına "qağılıp qararğa" mömkinlek birüçe VR täcribäsen täq’dim itä.

Çilinıñ Sant’yago şähärendäge "Divardağı qullar: ireşelerdäy uram sänğäte" kürgäzmäse dä bolardan berse. Monda şähärneñ qızıqlı uram sänğäte ürnäkläreneñ qayberläre sensorlı panel’lär, brail älifbasındağı yazu häm awazlı añlatular belän cihazlandırılğan, şulay itep, kürü säläte naçar sänğät’ söyüçelär zur mastablı äsärlärne barmaqları belän toyıp qarıy ala.

Läkin İspaniya muzeyı başqalardan ayırılıp tora. Çönki ONCE fondı muzeyğa kilüçelärgä barı ob’yektlar belän aralaşıp qına qalmıyça, alarnıñ xikäyälären, çınnan da, xis itü forsatı birüen belderä.

Muzeyda, monnan tış, kürü säläte naçar keşelärneñ mädäniyatqa yaqınayuına yärdäm itüçe Brayl’ älifbası belän yazılğan kitaplar şikelle 19nçı ğasırnıñ başlarına qadär qullanılğan çaralar da kürgäzmägä quyıla.

Läkin qağılırğa mömkin närsälär barı häykällär genä tügel. ONCE waqıfı zur sänğät äsärlären tagın da massaküläm itü öçen "Pradoğa qağılu" dip ataluçı kürgäzmäne açtı. Bu kürgäzmä Madridtağı Prado muzeyında kürsätelde häm suqırlarğa yäisä çiklängän kürüçe keşelärgä “Mona Liza” şikelle tanılğan räsemnärneñ mental’ surätlären barlıqqa kiterergä mömkinlek birä torğan itep proyektlandı.

Kürgäzmädä El Grekonıñ "Aqsöyäk" räsemen dä kertep, altı qabat yasalğan qartina urın aldı.

Qağılıp qararlıq küçermälär "Taktil’ basma" yäisä "3D taktil’ basma" dip ataluçı maxsus texnikanıñ näticäse. Anı İspaniyada “Dorero Studios” uylap taba häm berençe tapqır 2010nçı yılda awıru säbäple kürü säläteneñ küp öleşen yuğaltqan jurnalistnıñ fotokürgäzmäsendä qullanıla.

Bu ısulda maxsus buyawlar häm ultrafiolet yaqtılıq qullanıp räsemnärneñ qayber öleşläre kütärelä häm äsärlärne torıp qararğa mömkinlek birelä.

Yaponiyäneñ sanlı kamera citeşterüçese “Kênon” da bu texnikanı fotoräsemnärne qağılıp qarap tanırlıq xälgä kiterü öçen qullandı. “Kürenmäwçe dön’ya” dip ataluçı sänğat’ kürgäzmäsendä urın alğan fotolar dön’ya külämendä tanılğan fotorässamnarnıñ äsärlärennän tora. Alarğa kütärtelgän basmalar, awazlı taswirlamalar, tawışlı landşaftlar häm Brail’ älifbası belän yazılğan açıqlamalar östälä.

Läkin bu prośess şaqtıy qıybatqa töşärgä mömkin. Prado muzeyı qağılıp qarap bula torğan “Mona Liza” räseme öçen 60 meñ dollardan kübräk tüli häm anı bu räweşle qabat yasaw 20 kön däwam itä. Bik küp keşe bu summanıñ här tiyene layıqlı dip sanıy, çönki bu äsärlär muzeyğa kilüçelärgä köçle sürätlär häm alarnıñ xikäyäläre belän êlemtä urnaştıruına yärdäm itä.

Ägär sezneñ küzläregezdä problema yuq, şulay da bu kürgäzmälärne qarap çığırğa teläsägez, muzeyda birelä torğan qara karton küzlekne kiyep, kürmäwçelär belän ber ük xislärne kiçerä alasız.

Tiflologika muzeyı 2023nçe yılda ğına da 16 meñnän artıq keşene qabul itä.

Mondıy urınnar keşelärgä tulısınça yaña häm üzençälekle täcribä birä. Çönki süz barı tik äsärlärgä qağılu turında ğına barmıy, mondıy urınnar küp keşeneñ dön’yanıñ moğcizaların täwge tapqır totıp qarawın kirtäläwçe bar’yerlarnı cimerä.  

İke kürgäzmä dä öyränü urınnarı ğına tügel, alar, şul uq waqıtta, kilüçelärneñ mädäniyätkä tağın da yaqınayuın täêmin itä. Bu isä bezneñ barlıbızğa kürüneñ arxitektur häm tarixi maturlıqlarnı bäyäläwneñ berdänber yulı bulmawın iskärtä. Barlıq xis-toyğılarıbız tirä-yünebezdäge dön’yanı tanu öçen bezgä törle yullar birä.