Dön’ya çiktän tış ütkärüçänlekneñ “İzge kasäs”en taptımı?

Kön’yaq Koreya ğalimnäreneñ superütkärüçän texnologiyä mäydanında alğarış yasawların iğ’lan itüläre dön’yadağı fän cämğıyätendä zur yañğıraş taptı. Ber yaqtan, bu açışnı köttelär, ikençe yaqtan isä şöbhä uyandırdı.

Superütkärüçelär ênergiyä çeltärlärennän başlap sanaq texnologiyälärenä qadär bik küp tarmaqnı tamırdan üzgärtü köçenä iyä.

Küp keşele şähärdä êş betü säğaten küz aldına kiteregez. Maşinalar aşığa, läkin svetofor utları häm yullardağı tığızlıq arqasında äkrenäyergä mäcbürlär. Bu xäl êlektr ağımınıñ baqır çıbıqlar şikelle ütkärgeçlär aşa ütkändä oçraşqan qarşılıq säbäple ênergiyä yuğaltuına oxşıy.

Xäzer isä şossenı küz aldığızğa kiteregez: maşinalar äkrenäymiçä, tuqtawsız ağıla. Menä bu superütkärgeçlärneñ êşläwenä yaqın ber çağıştıru.

Superütkärgeçlär bilgele şartlarda êlektr ağımınıñ bernindi qarşılıqqa oçramıyça ağuın täêmin itä. Şuna kürä ênergiyäne yuğaltmawçı bik näticäle strukrtura bula.  

Tik ber problema bar: bügenge şartlarda superütkärgeçlärneñ êşläwe öçen çiktän tış tübän temperatura kiräk. Bu isä qıybatqa töşä. Näq’ menä şuna ğalimnär bülmä temperaturasında êşli aluçı superütkärgeçlärne tabu öçen tırışa.

 “Super” uñışmı?

Fän dön’yası näq’ menä şul säbäple Kön’yaq Koreya törkemeneñ ğadäti basım şartlarında superütkärgeç açuları turındağı mäqaläsenä iğ’tibar itte. Ägär ul qatlawlı testlarnı uñışlı räweştä ütsä, bu tarmaqta zur adım yasalaçaq.

AQŞnıñ İllinoys universitetı Urban-Şampeyn kampusınnan fizik Nadya Mason bu xaqta “TRT World” kanalına interv’yusında bolay dip söyläde: “Älegä tulı ışanıç belän söyläşergä irtäräk, şulay da, bu dulqınlandırğıç. Qarşıbızda yä superütkärgeç bar, yä ğadättän tış material. Yaxşı xäbär şul ki, materialnıñ sintezi şaqtıy ğadi, şuña kürä küp keşe näticälärneñ döreslegen tikşerergä tırışa”.

Änkaradağı TOBB iq’tisad häm texnologiyä universitetınnan superütkärgeç êlektronika belgeçe Ali Bozbäy dä bu saq optimizmnı urtaqlaşa. “Matdäneñ superütkärüçänlege älegä ğomumi räweştä qabul itelmäsä dä, ike atnadır täcribä ütkärüçe häm teoretik törkemnärneñ anı kire qağa almawı ähämiyätle kürsätkeç bularaq qarala ala”,-dide ul.   

Penn Steyt universitetınnan material fäne tikşerenüçese Benazir Fazlıoğlu-Yalçın älege açışnı, ägär raslansa, Nobel’ bülägenä layıqlı adım dip sanıy. “Superütkärüçänlekneñ sere çişelü fizikanıñ tiränleklären yaqtırtaçaq, başqa fänni dilemmalar öçen dä yaña çişeleşlärneñ yulın açaçaq”,-di ul.

Şöbhälär däwam itä

Älege açış belän bäyle detal’lärne añlatuçı mäqalä 22nçe iyül’dä “arXiv” platformasında çıqtı. Tik küp kenä fizik bu çaqlı ähämiyätle açıştan kötelüçe külämle mäğ’lümatnıñ citärlek däräcädä birelmäwen äytä.

Koreyalı tikşerenüçelär êşçänleklären “Dön’yada täwge tapqır bülmä temperaturasında superütkärgeçne sintezlawnı başqardıq” dip qıyu räweştä xäbär itte. Dön’yadağı fänni dairälär xäzer bu belderüne raslaw yäisä kire qağu öçen qızu êş alıp bara. Qayber analizlar mäqalädä söylängännärne bilgele ber däräcädä xuplasa da, älegä täğayen genä dälil yuq.

Ğamäli fizika injenerı Êndryu Kot “X” platformasında bu potenśial’ superütkärgeçneñ kiläçäge belän bäyle küzallawlar yasadı. Ägär materialnıñ superütkärüçänlege raslansa, ul bäyäseneñ 1,5 belän 4,5 trillion dollar tiräse bulaçağın farazlıy.

Kot bu açışnıñ telekommunikaśion cihazları, aqıllı telefonnar, êlektron sensorlar, yasalma iyärçennär, grafik êşkärtü berämlekläre, antennalar, ênergiyä belän täêmin itü häm citeşterü sistemaları, êlektron motorlar, timer yulı transportı, ênergiyä saqlaw şikelle kiñ mäydanda borılış noqtası bula alaçağın belderä. Läkin anıñ praktik näticäläre üzen kürsätkänçe waqıt uzaçaq. “Ägär xäbärlär döres häm “LK-99” industrial’ qullanuğa yaraqlı material bulıp çıqsa, bigräk tä, ênergetika tarmağı öçen inqıylabqa tiñ alğarış kötelä. Tik täêsiren 5-10 yıldan kürä başlayaçaqbız”,-di Bozbäy.  

Mason isä bu texnologiyäneñ tağın ber yağına iğ’tibarnı cälep itä. “Bu ênergiyä sarıf itüne kimetü öçen tormışçan ähämiyätle. Näticädä klimat üzgärügä öleş kertüçe yuğaltularnı çikli”,-di belgeç.

Fän ähelläreneñ yaña açışqa şöbhälänep qarawlarınıñ ber säbäbe - moña qadär belderelgän häm uñışsızlıqqa oçrağan iniśiativalar. Mäsälän, 2023nçe yılnıñ martında Roçester universitetınnan fizik Ranga Dias citäkçelegendäge törkem superütkärgeç açışı turında citkerä, tik ul zur bäxäslärgä kiterä. Tikşerenü abruylı “Nature” jurnalında basılıp çıqsa da, törkemneñ 2020nçe yılda oxşaş mäqaläseneñ kire qağıluı axırğısına da ışanıç uyatmıy.  

Dias citäkçeşegendäge törkem 2020nçe yılda uglerod, kükert häm vodorod qatnaşması bulğan keçkenä kisäkçektä superütkärüçänlek küzätülären citkerde. Tik monı başqa tikşerenüçelär raslamadı. Alar êşçänlek ısulın añlayışsız häm tulı tügel dip bäyäläde.

“LK-99”nı sintezlawnı başqarıp çığuın belderüçe ike ayırım törkem - Hindstannıñ Yaña Dähli şähärendäge Milli fizika laboratoriyäse häm Pekindağı Beyxang universitetı - superütkärüçänlek belän bäyle üzençälek kürmäwlären söyli.

Şul uq waqıtta Qıtaynıñ Kön’yaq-könçığış universitetınnan ber törkem ğalim “LK-99”nıñ êlektrğa qarşılıq kürsätmäwen, monıñ isä superütkärüçänlekneñ bilgese buluın xäbär itte. Tik bu uñışqa bülmä temperaturasında tügel, mäqalädä yazılğannan üzgä şartlarda ireşkännär.

Şulay da, fän dön’yasınıñ kileşügä baruı öçen tağın da kübräk dälil kiräkle. Mason, mäsälän: “Raslawçı mäqalälärneñ çın kürsätkeçlären kürmiçä täğayen berni äytä almıym”,-di.

Çığanaq: TRT World