Ğaläm çüpläre

Cihan zur, läkin keçkenä närsälär anıñ kiläçägen üzgärtä, şäkelländerä ala.

Ğalämneñ çiksez qarañğılığında, yoldızlar balqıp yanğan häm planetalar tawışsız äylängän cirdä, kosmosta yäşeren xäwef bar. Häm bu yanay kön sayın arta, tawış-tınsız cıyıla bara. Ğaläm çüp-çarı turında işetkänegez barmı?

Kosmos çüp-çarı - keşe yasağan, kosmosta qalğan häm inde berniçek tä faydalı bulmağan äyberlär. Alar êşlämi torğan  iyärçennärneñ kisäkläre kebek zur yäki ğaläm korabların oçırğanda töşep qalğan buyaw kisäkläre kebek keçkenä bulırğa mömkin. NASA farazlawınça, Cir tiräsendä 9,300 tonnadan artıq kosmos çüp-çarı bar. Bu 1,500 filneñ yäki 12,500 maşinanıñ awırlığına tiñ!

Bu çüp-çar iskitkeç tizlek belän xäräkät itä. Orlıq zurlığındağı kisäkçek tä ğaläm korabına zur zıyan kiterä ala. Kosmos çüp-çarı belän bäyle berençe terkälgän waqıyğa 1983 nçe yılda bula, 0.2 millimetr zurlığındağı buyaw kisäkçege “Challenger” kosmos korabınıñ täräzäsenä kilep bärelä.

Buyaw kisäkçege kebek waq närsä belän bärelü dä iyärçenne berniçä kisäkkä bülgälärgä häm kübräk çüp-çar barlıqqa kiterergä mömkin. Bu çılbırlı reakśiya, 1978 yılda ägär Cir orbitasında çüp-çar artqannan arta barsa, ul qullana almaslıq xälgä kiläçäk dip kisätüçe NASA ğalime iseme belän iskä alınğan Kessler sindromı dip atala.

Ğaläm çüp-çarınıñ küpçelege Tübän Cir orbitası yäki LEO dip atalğan urında urnaşqan. Bu töbäk Cirdän yaqınça 160-1,000 çaqrım biyeklegendä. Xalıqara ğaläm stanśiyäse şunda êşli häm iyärçennär şunnan fotoğa töşerälär. Läkin kosmos çüp-çarınıñ kübese näq’ menä şunda cıyıla.

Xäzerge waqıtta LEOda 4,500dän artıq aktiv iyärçen häm 3,000 eşlämäwçe iyärçen bar, alar barı tik österälep yöri, faydasız häm qurqınıç. “SpaceX” sputniklarınıñ mega-iyärçen yoldızlığı kebek yaña ğaläm proyektları belän problema tağın da arta bara, bu orbital’ çüplekkä meñlägän yaña närsälär östälä.

"Bu barlıq kosmos çüp-çarın niçek küzätäbez?" digän soraw tuarğa mömkin. Bu ciñel eş tügel. AQŞ saqlanu ministrlığı optik sensorlar häm radarlar qullanıp, ğalämdä 29,000nän artıq kataloglaştırılğan ob’yektnı küzätä. Ğaläm küzätü çeltäre dip atalğan bu sistema zur êşlämägän iyärçennärdän alıp waq kisäklärgä qädär barlıq närsäne küzätergä yärdäm itä.

Läkin menä problema şunda: alar beysbol tubı zurlığındağı närsälärne genä küzätä ala. Wağraq närsälärne tabu qıyınraq häm çın qurqınıç näq’ menä şunda. Bu waq kisäkçeklär, zur tizlek belän xäräkät itep, kosmos korablarına zıyan kiterä ala.

Ğalämne öyrängändä bu atmosferanı kiläçäk buınnar öçen saqlarğa kiräk.

Bu çüplärne çistartır öçen närsä eşlärgä bula? Kosmos çüp-çarı üzlegennän yuqqa çıqmıy. Alar Cir atmosferasına kire töşkänçe  orbitada qala, yäki orbitada tora.  Läkin çişeleş tabu ciñel tügel.

Ber variant - aktiv çüp-çar çistartu ütkärü. Bu watıq iyärçennärne yäki zur çüp kisäklären totıp alıp, yanıp betüläre öçen Cirgä qaytaru digän süz.

Awrupa Ğaläm agentlığınıñ Çista kosmos byurosı başlığı Luisa Innocenti, 10 yıl buyı çüp-çardan çistartu missiyäse öçen êşläwläre turında belderä. “ClearSpace-1” dip atalğan proyektnı 2025 yılda oçırtırğa planlaştıralar. Ul çüp-çar kisäklären êläkterep alıp Cirgä qaytarır öçen yasalğan zur "kosmos qısqıçı" kebek.

Yaponiyäneñ “Astroscale” şirkäte dä çüp-çarnı totır öçen ike kosmos korabın qullanğan “Elsa-D” dip atalğan sistemanı yasadı. Alar 2021 yılda uñışlı êş kürsättelär. Qayber tikşerenüçelär xätta çüp-çarnı orbitadan êtep çığarır öçen lazerlar belän täcribä yasıylar. Bu fänni fantastika kebek, läkin Avstraliya ğalimnäre möhim iyärçennär yanındağı mäydannı çistartır öçen lazer texnologiyäsen sınap qaradılar.

Läkin bu çişeleşlärneñ barısı da qıybat. Texnologiya arzan tügel, häm Xarvard astronomı äytkänçä, "Kosmos çüp-çarı tağın da zurraq mäs’älägä äylänmiçä torıp, xökümätlär häm şirkätlär aqça tülärgä telämäyäçäk”.

Xäzergä iñ yaxşı yul - yaña çüp-çar barlıqqa kilüne tuqtatu. Bu yünäleştäge möhim adım – iyärçennärneñ  missiyäse betkäç, alarnı tiz arada orbitadan çığaru. Bu isä bolay da çüp belän tulğan kük yözendäge  çüp-çar külämen kimeter ide.

 Bu yazma  TRT Worldtağı Ezgi Toperniñ mäqäläsenä nigezlänep äzerlände.