Yaponiyägä mega cir teträw yanıy

Yaponiya çañ suğa. Ğalimnär köçle  "mega-cir teträw" turında kisätä — tarıxnı üzgärtä alırlık şundıy köçle waqıyğa, yöz meñläğän keşeneñ tormışı qurqınıç astında bulırğa mömkin. Närsä ul  mega-cir teträw häm bezgä bilgele bulğan başqa zilzilälärdän  närsäse belän  ayırıla?

Cirne närsä teträtä?

Ayaq astındağı cir qatlamı nıq, qatı bulıp kürensä dä ul nigezdä totrıqlı tügel... Cir qabığı  êrele-waqlı tektonik plitälärdän torğan, mantiya dip atalğan sıyıq taw toqımında yözgän zur pazl kebek.

Cir mantiyäse êçendäge konvektiv ağımnar säbäple, plitälär xäräkätlänä başlıy, alar ber-bersenä ışqıla yäki yänäşä şuışa. Bu kisken xäräkät ênergiya bülep çığara häm cir öslegeneñ tibränüenä kiterä.

Könenä meñläğän cir teträwlär bula, läkin alarnıñ kübese seysmoğraflar belän genä bilgeläp bulırlıq keçkenä.

Cir teträwneñ köçe häm täêsire Rixter şkalası buyınça 1dän 10 ballğa qädär ülçänä. 5 ball zurlığındağı zilzilälärdä binalar zıyan kürä ala. Monnañ zurraqları böten töbäklärneñ iminlegenä citdi yoğıntı yasıy.

Mega-cir teträw - magnituda şkalası  8 ball yäki yuğarıraq bulğan zilzilä.

Bu teträwlär şundıy köçle häm intensiv ki, alar töbäkne tulısınça üzgärtä ala. Şulay uq śunami, cir şuışu häm xätta yanğınnar da çığara ala.

Cir teträwneñ magnitudası ul bülep çığarğan energiya külämen dä kürsätä. Mäsälän, 7 ballı cir selkenü 500 meñ tonna trinitrotoluolğa (TNT) tiñ energiya bülep çığara. Ikençe bötendön’ya suğışında Xirosimağa taşlanğan atom bombası bülep çığarğan ênergiya barı tik 15 meñ tonna trinitrotoluolğa tiñ ide. Yäğ’ni 7 ballı cir teträw 30 atom bombası ber ük waqıtta şartlağandağı qädär energiya bülep çığara digän süz.

Ä 8 ballı zilzilä 7 magnitudalı cir selkenügä qarağanda 1000 tapqırğa kübräk ênergiya bülep çığara. Bu bik zur külämdäge energiya! Häm qayber töbäklär – mäsälän Yaponiya kebek – moña başqalarğa qarağanda kübräk künekkän.

Yaponiya dön’yada seysímik yaqtan iñ aktiv illärneñ berse. Yaponnar öçen cir teträwlär tormışnıñ ber öleşe.

Yaponiyädä cir teträwlärneñ küpçelege şundıy keçkenä ki, alarnı berkem dä sizmi, läkin qayçaq bik zur zilzillär dä bula.

Töp utrawnıñ kön’yağında Nankay çoqırı urnaşqan, bu töbäk Yaponiya tarıxındağı iñ köçle cir teträwlärneñ qayberlärenä şahit bulğan. Çoqır - Sidzuokadan Kyusyu utrawınıñ kön’yağına qadär suzılğan su astındağı zilzilä sızığı.

Bu ike tektonik plitäneñ - Yaponiyädäge Awraziya qıytğası plitäse  belän  Filippin diñgeze plitäse iseme birelgän  okean plitäseneñ oçraşu , kiseşü noqtası.  Okean plitäse qıytğa plitäse astına şuışqanda, ul qıytğa plitäseneñ çiten üze belän tartıp, kiyerenkelek tudıra. Näticädä asqa taba şuışqan qıytğa plitäse bögelü çigenä barıp citä häm kinät öskä taba kire xäräkät itä, bu da cir teträwgä kiterä.

Bu cir teträwlär Nankay ütä köçle ışqıluçı zilzilälär dip atala häm alar härwaqıt köçle zilzilälär. Bu mega cir tetwlärneñ qayberläre ber-ber artlı bula, yäğ’ni zur zilzilädän soñ yış qına ikenşese kilä. Mäsälän, 1707 yılda Fudzi tawınıñ şartlawına kitergän cir teträw şundıylardan.

Xäzer Yaponiya xökümäte bu töbäktä yaña mega-cir teträw turında kisätä.

Yaponiya meteorologiya oyışması 2024 yılda, 2011 yıldağı cimergeç cir teträw häm śunamidan soñ buldırılğan yaña kürsätmälärneñ ber öleşe bularaq, bu kisätüne yasadı. Ul waqıyğa 18 meñ 500 tiräse keşeneñ ğomeren özde häm Fukuşimadağı atom-töş hälakäten tudırdı.   

Oyışma äytüençä, Nankay çoqırında kiläçäktä kötelgän cir teträwlär Yaponiyäneñ kön’yaq yarlarında köçle śunamilar barlıqqa kiterergä mömkin. Şuña kürä bu kisätü bik citdi qabul itelä.

Läkin kisätüneñ tiz arada cir teträw bulaçaq digän mäğ’nägä turı kimäwen dä äytergä kiräk. Ul zilzilä ixtimalınıñ ğädättägedän yuğarıraq buluın añlata. Belgeçlär kiläse 30 yıl êçendä 8 ball yäki tağın da yuğarıraq magnitudalı cir teträw  ixtimalınıñ 70% buluın belderä. Bu qurqınıç sśenariy bulsa, 300 meñ qorban, avtoyullar, portlar häm elektr çeltärläre kebek möhim asqormanıñ cimerelüe digän süz.

Keşelär bolarnı niçek qabul itärgä tiyeş? Yaponiya cir teträw töbäklärendä yäşäwçelärne ğadi, läkin möhim saqlanu çaraları kürergä çaqıra. Bolar - öylärdäge awır cihazlarnı berketü, azıq-tölek, su häm fonar’ kebek äyberlärne üz êçenä alğan aşığıç xällär cıyılması äzerläw häm iñ yaqın êvakuaśiya marşrutların belü.  Yaponiya ğalimnäre bu mega-cir teräwlär qurqınıçın kimetü yulların daimi êzli. Bolar - irtä kisätü sistemaların yaxşırtu, asqormanı nığıtu häm seysmik aktivlıqqa qağılışlı tağın da kübräk tikşerenü alıp baru.

Mäsälän, Yaponiyäneñ "Cir teträwne irtä kisätü sisteması", tirbäleşlärne bilgelägän sensorlar çeltäre qullanıp, cir teträw bulğançığa qadärge qıymmätle sekundlar, minutlar belän keşelär tormışın qotqara.

Yaponiya şulay uq cir teträwlär häm śunamilarğa çıdam binalar häm asqorma buldıra, iske binalarnı nığıta, yañaların alğa kitkän seysímik texnologiya belän tözi. Maqsat – zıyannı kimetü häm keşelärne mömkin qädär imin, qurqınıçsız moxitta totu.

Mega-cir tetläwlär qurqınıç mömkinlek bulsa da, Yaponiyäneñ aldınğı çaraları ömet birä. Fän alarnıñ küpme däräcädä cimergeç häm qayçan bulacağın belü mömkin tügellegen kürsätsä dä, panikağa birelmäw häm aña azerlek bik möhim.

Bu yazma TRT World mäqäläsenä nigezlänep äzerlände.