Kiçereşlär telgä qarap ayırılamı?

Sezneñ törle mädäniyatlarda häm tellärdä mäxäbbät xisen, açunı yäisä şatlıqnı ber ük törle kiçeräbezme dip uylap qarağanığız barmı? Mäsälän, inglizçä bez “love” dibez, törekçä “sevgi”, ä vengr telendä "szerelem”. Ämma bu süzlär 3 teldä dä ber ük xislärne häm fikerlärne añlatamı?

Tön’yaq Karolina universitetı häm Maks Plank institutı ğalimnäre törle tellärneñ xislärne niçek belderüe turında qızıqlı tikşerenü ütkärde. Alar dön’yadağı yaqınça 2500 teldä açu, qurqu häm şatlıq kebek xislärneñ niçek belderelüen öyrände. Alarnıñ “Science” jurnalında basılıp çıqqan açışları, çınnan da, ğacäyep.

Xislär turında uylaw räweşebez bez söyläşä torğan telgä bäyle bulırğa mömkin. Qayber xislärne añlatu süzläre şulqadär üzençälekle, alar barı tik ber mädäniyatqa ğına qarağan kebek. Mäsälän, nemeś telendäge "Sehnsucht" süze başqa törle tormışqa köçle teläkne añlata häm başqa tellärneñ kübesenä turıdan-turı tärcemäse yuq. Şulay uq, Papua-Yaña Gvineyadağı bayning xalqınıñ telennän alınğan "awumbuk" süze qunaqlar kitkäç barlıqqa kilgän buşlıq xisen tasvirlıy.

Ämma süz barı tik üzençälekle süzlär turında ğına tügel. Törle tellärdä yış oçrıy torğan xislär turında ni äytergä bula? 

Ğalimnär küp mäğ’näle süzlärne öyrände. Mäsälän, tatar telendä “qızıq” süze häm qızıqlı, häm ğacäyep digän mäğ’näne añlata ala. Qayber xislärneñ törle tellärdä oxşaş isemnäre bulsa da, alarnıñ mäğ’näläre bik nıq ayırılırğa mömkin ikänlege açıqlandı.

Mäsälän, qayber tellärdä “ğacäplänü” “qurqu” belän tığız bäylängän, ä başqalarında “ömet” häm “teläk” belän bäyle. Şuña oxşaş räweştä, “borçılu” ber teldä “açu” belän, ä ikençesendä “qayğı” belän bäyle bulırğa mömkin. Xätta “ğorurlıq” töşençäse dä mädäni kontekstqa qarap törle xislär - uñay yäki tiskäre - uyata ala.

Tikşerenü, şulay uq, geografik yaqtan yaqın bulğan tel ğailälärendä xislärne törkemläwneñ oxşaş ısulları yış oçrawın kürsätte. Ämma, barlıq bu ayırmalarğa qaramastan, qayber universal’ ürnäklär dä bar. Barlıq tellär dä räxät häm awır xislär arasında, şulay uq, tübän yäki yuğarı däräcädäge yarsu xislär arasında ayırma yasıy. Mäsälän, bik az tellär qayğınıñ tınıçlığın açunıñ köçe belän, yäki şatlıqnıñ bäxeten xata öçen ükenü belän butıy.

Bu qayber töp xislärneñ bezneñ miyebezgä salınğan buluı turındağı fikerne raslıy. Bu - bezneñ başqa imezüçelärdä dä oçrıy torğan üzençälegebez. Şulay da, meñlägän yıllar däwamında keşelär bu töp xislärne üstergän, xis-toyğılarnı belderüneñ törle spektrın barlıqqa kitergän.

Şuña kürä, kiläçäktä beräwneñ başqa teldä nindider xis turında söyläwen işetsägez, tarix häm mädäniyatnıñ anı sez belgännän beraz ayırılıp toruçı närsägä äyländergän bula aluın istä totığız