Şokoladnıñ açı tämle xikäyäse

Kakao – dönyada iñ yaratıp aşala torğan täm-tom -  şokoladnıñ töp komponentı. Bez anı aşağanda niçek citeşterelüen uylamıybız da. Läkin här qabuda tırışlık häm tigezsezlek belän tulı katlawlı xikäyäsen toyabız. Bu yazmada bez dönyanıñ kakao üsterüçeläre iñ küp bulğan illärneñ nigä az fayda aluın qarayaçaqbız.

Könbatış Afrikadan başlıybız. Xalıqara kakao oyışması beldergänçä, dönyadağı kakaonıñ 70%tan artığı monda üsä.

Biredäge Kot-d’Ivuar häm Gana dönyanıñ iñ zur kakao citeşterüçeläre. Ämma şunısı ğacäyep, kakaonıñ töp urını bu tügel. Ul başta Kön’yaq Amerikadağı Amazon urmannarınnan kilep çıqqan. Kakaonı Könbatış Afrikağa 1800nçe yıllarda koloniyä çorında, awrupalılarnıñ taläplären qanäğat’länderü öçen, portugallar kitergän.

Afrika qıytğasında şokolad sänäğäte üsterü urınına kakao plantaśiyäläre buldırıla häm ul çimal räweşendä dönyanıñ başqa poçmaqlarına eksportlana. Afrika däwlätläre bäysezlek yawlağannan soñ şartlar üzgärä dip uylarğa mömkin. Ä çınbarlıq şundıy bulıp qala: millionlağan keçe fermer xucalıqları milliard dollarlıq şokolad industriyäsen kakao orlıqları belän täêmin itü öçen bik küp köç tügä, tik bik az kerem ala.

Nigeriyä êxport-import bankınıñ ğomum mödire Abba Bello assızıqlağança, kakao tarmağı – orlıqlar, şokoladlar häm kekslarnı da kertep - yılına 200 milliard AQŞ dolları tabış kiterä. Bu kakaonıñ küp öleşen Könbatış Afrika citeşterüenä qaramastan, region barı 10 milliard dollar kerem ala.  Şul waqıtta, Germaniyä bötenläy kakao citeştermäsä dä, kakao êşlänmäläre eksportınnan 57,3 milliard dollar tabış kerä.

Bu niçek mondıy xälgä kilgän soñ? Bu kakao säwdäseneñ alıp barılu räweşenä bäyle. Afrika illäre, ğädättä, kakao orlıqların tübän bäyäle çimal xälendä êksportlıy. Kakao citeşterüçelär tovarların xalıqara säwdägärlärgä sata häm älege säwdägärlär orlıqnı başqa urınnarda êşkärtep bäyäsen arttıra. Zur şirkätlär bäyälärne üzläre bilgeli, ä fermerlar niqadär fayda alaçaqların belmi dä qala. Orlıqlarnı şokoladqa häm başqa tovarlarğa äwereldergän illär isä çın tabışqa iyä bula.

 “Fairtrade” waqıfı citkergänçä,  här satılğan şokolad bäyäseneñ barı tik yaqınça 6%ı fermerga qayta. Ä qalğan 94%ı? Bu säwdägärlär, citeşterüçelär häm waqlap satuçılar arasında bülenä, xalıqara şirkätlär isä iñ zur öleşne ala.

Bu xälne üzgärtü öçen qayber tırışlıqlar bulğan. Misal öçen, Nigeryä häm Gana şikelle däwlätlär kakao fermerlarınıñ tağın da äybät bäyälär aluın täêmin itü öçen kakao marketingı oyışmaları tözegän. Monıñ ber uñışlı misalı: Könbatış Afrikadağı täwge kükteräw binası - Nigeryäneñ simvolı Kakao Yortı. Bu bina kakao eksportınnan kergän aqçalar belän tözelgän. Ul närsälärneñ mömkin ikänen kürsätsä dä, äle haman bik küp awırlıqlar bar.

Gana universitetı iqtisad fakultetınnan iqtisadçı, doktor Patrik Opoku Asuming Afrika illäreneñ xälne üzgärtü öçen tırışuın, läkin bälki yalğış närsälärgä iğ’tibarların yünältüen söyli.  Küp yıllar buyı çimal êksportın arttıruğa köç tüktelär, anıñ urınına tovarnıñ üzqıymmäten üsterü turında uylaw döres bulır ide. Keremne arttıru öçen Afrikanıñ kakao orlıqların êşkärtep kakao onı häm şokolad xälenä kiterüe kiräk.  Ul, monnan tış, kakao üsemlegeneñ başqa öleşlären innovaśion qullanunı öyränergä kiñäş itä. Äytik, başlıça çüpkä atıluçı quzaqlardan sabın yasaw. Belgeç Afrika qıytğasında irekle säwdä töbägen tizräk cäyelderü kiräklegen yaqlıy. Bu säwdä itüdäge kirtälärne kimetäçäk häm kakaonıñ Afrikada êşkärtelep qullanıluın ciñelläşteräçäk.

Läkin mäs’älä kerem belän genä çiklänmi. Bu teoriya tıñlağanda iskitkeç toyılsa da, başqa logistika problemaları da bar. Kakao citeşterü klimatik yaqtan da yaqlawsız. Üzgärgän klimat hawa şartların küzallanmas xälgä kiterä, bu isä uñışnıñ sıyfatı häm külämenä täêsir itä. Kakao fermerları, ğadättä, awır şartlarda êşli. Kübeseneñ zamança awıl xucalığı texnikası yäisä yaña şartlarğa yaraşu öçen belem alu mömkinlege yuq. Östäwenä totrıqsız êlektr täêminatı häm üzgärüçän bäyälär şikelle problemalarnı çişärgä mäcbür qalalar. Bolar barısı üsep baruçı şokolad industriyäse öçen ähämiyätle. Fermerlarnıñ kübese könenä 1 dollardan da azraq kerem belän yäşi. Qayber oçraqlarda balalar da êşkä quşıla, bu da ğadelsezlekkä tağın ber qatlam östi.

Alay da ömet bar. “Fair Trade” şikelle iniśiativalar fermerlarnıñ tağın da yaxşı bäyä aluların häm tağın da imin şartlarda êşläwlären täêmin itüne maqsat itep quya. Bu programmalar ğadel kerem için ber adım, tik industriyäneñ keçkenä öleşen genä üz êçenä ala. Çınbarlıq isä sistemalı üzgäreş, global’ bazardan şokolad söyüçe qullanuçılarğa qadär kakao sänäğateneñ niçek êşläwe belän bäyle zur üzgäreşlär sorıy. Belgeçlär totrıqlı êlektr täêmin itelü häm söt industriyäseneñ ber ük waqıtta üsüeneñ Afrikada tağın da kübräk kakao êşkärtelep qullanıluına kiteräçägen uylıy. Söt belän şokolad citeşterü bergä bara. Afrikada söt industriyäse bulsa da, dön’yanıñ başqa töbäkläre belän çağıştırğanda, ber ük däräcädä tügel. Bu da isäpkä alınırğa tiyeşle tağın ber problema.  

Näticädä, balanslarnı üzgärtü kiräk. Çimal êksportlawdağı bäylelektän qotılıp Afrikada nıqlı şokolad industriyäse tözü möhim. Bu tormışqa aşa qalsa, Afrikanıñ kakao sänäğatendäge öleşe üsäçäk. Tik ul waqıtqa qadär iñ küp kakao üsterüçe illär iñ az fayda aluın däwam itäçäk.