Süriyä wäkillegeneñ Änkara säfäre häm yaqın kiläçäktä Süriyä

İlbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan Süriyädäge yaña citäkçelekneñ tışqı êşlär ministrı Äsad Xäsän Şäybanine İlbaşı kolliyäsendä qabul itte. Qabul itüdä Tışqı êşlär ministrı Xaqan Fidan da qatnaştı. Soñınnan Xaqan Fidan Süriyädäge yaña citäkçelekneñ tışqı êşlär ministrı Äsad Xäsän Şäybani belän küreşte. Tışqı êşlär ministrlığında ütkärelgän cıyılışta ike ilneñ tışqı êşlär ministrları belän bergä Törkiyä Milli saqlanu ministrı Yaşar Gülär, MİT Milli küzläw oyışması başlığı İbrahim Qalın, Süriyädäge yaña citäkçelekneñ saqlanu ministrı Murhäf Äbu Kasra häm Süriyädäge yaña citäkçelekneñ küzläw başlığı Änäs Hattab ta qatnaştı.

Aldıbızdağı barışta yaña Süriyä citäkçelegeneñ tanıluı häm xalıqara xoquq belän bäyläneşle qayber mäs’älälär Süriyäneñ citdi xususları bularaq kön tärtibendä bulaçağı kebek kürenä. Süriyädä 2024nçe yıl axırında yäşängän tiz täräqqıyätlär ilneñ xalıqara xoquq qısasında niçek tanılaçağına qağılışlı möhim sorawlarnı kiterde. Tapşıru tezmäbezneñ bügenge çığarılışında Süriyädäge yaña citäkçelekneñ xalıqara xoquq cähätennän niçek bäyälänä alınaçağına, xalıqara cämäğätçelekneñ bu wazğiyätkä qarata nindi totışta bula alaçağına häm xökümätlärneñ tanıluı belän bäyle töp kriteriylärgä tuqtalıp uzarbız.

Däwlätlärneñ tanıluı mäs’äläsendä xalıqara xoquqta bilgele ber qağidälär bulsa da xökümätlärneñ tanıluı mäs’äläse bilgesezlegen saqlıy. Ber däwlätneñ xökümäten tanu öçen ğadättä şuşı kriteriylär küz aldında totıla:

-Êffektiv, täêsirle kontrol’: yaña citäkçelekneñ ilneñ zur öleşen ğamäli bularaq kontrol’ itüe.

-Xalıqnıñ rizalığı: yaña xökümätneñ xalıq yaqlawına iyä buluı.

-Legitimlıq: yaña xökümätneñ xalıqara xoquqqa yaraşlı räweştäme, yuğisä tüntäreleş yäki ğisyan yulı belän xakimiyätkä kilüe.

-Xalıqara yöklämälär: yaña xökümätneñ xalıqara kileşülärne ütäwe.

Şuşı kriteriylär qısalarında “Häyät Taxrir äş-Şam” (HTŞ) liderlığındağı yaña Süriyä citäkçelege xalıqara tanılu nisbätennän qayber kirtälärgä oçrarğa mömkin. Mäsälän, “Häyät Taxrir äş-Şam” (HTŞ) qaramağındağı qayber şäxeslärneñ uzğan çorlardağı terror êşçänlege häm keşe xoquqların bozu oçraqları başnı awırttırırğa mömkin. Amerika Quşma Ştatları, Awrupa Berlege häm Berläşkän Millätlär Oyışması kebek aktyorlar Süriyädä tözeläçäk yaña citäkçelek keşe xoquqların xörmät itkän oçraqta bu xökümätne tanıy aluların citkerde. Bu, älbättä, Süriyä cähätennän uñay alğarış bulaçaq.

Şul uq waqıtta Amerika Quşma Ştatlarınıñ yuğarı däräcäle räsmiläreneñ “Häyät Taxrir äş-Şam” liderları belän ütkärgän söyläşüläre häm Awrupa Berlegeneñ sankśiyälärne ciñeläytü işarätläre xalıqara cämäğätçelekneñ yaña citäkçelek belän dialog urnaştıru awışlığında buluın kürsätä. Fäqät xalıqara xoquq nisbätennän yaña xökümätneñ tanıluı barı tik säyäsi häm diplomatik qına tügel, ber ük waqıtta êtik häm xoquqi ülçämnäre dä bulğan ber mäs’älä.

Xalıqara xoquqta xökümätneñ tanıluı mäs’äläse ğadättä däwlätlärneñ individual’ qararlarına bäyle. Şuña kürä dä törle illär ber ük däwlät öçen törle citäkçeleklärne tanıy ala. Mäsälän, Myanmada ber xökümät Berläşkän Millätlär Oyışmasında wäkillek itelsä, başqa ber citäkçelek BMO Xalıqara mäxkämäsendä wäkillek itelä alına.

Süriyädäge yaña citäkçelekneñ tanıluı suğış cinayätläre, xärbi cinayätlär häm keşe xoquqların bozu oçraqları belän bäyle bularaq ğadellek urnaşaçaqmı, yuqmı sorawın kön tärtibenä kiterä. Tözekländerüçe ğadellek totışı bu nisbättän bik möhim. Mondıy qaraş totışı êlekke cinayätlärne açıqlap salunı häm qorbannarnıñ xoquqların saqlawnı maqsat itä. Kön’yaq Afrikadağı Xaqıyqätne urnaştıru häm kileşterü komissiyäse kebek misallar bäreleşlärdän soñğı barışlarnıñ niçek itep idarä iteläçägeneñ yulın kürsätä.

Törkiyä Cömhüriyäte Süriyä xalqınıñ kiläçägen ışanıç astına alaçaq idarä tözelüen täşviq itä. Törkiyäneñ şuşı tırışuın xalıqara cämäğätçelek tä xuplarğa tiyeş. Bu nisbättän yaña xökümätneñ keşe xoquqları standartlarına yaraşlı itep xäräkät itüe häm xalıqara yöklämälären ütäwe zarur. Tiskäre oçraqta Süriyäneñ kiläçäge bilgesez bulıp qalaçaq. 

Näticädä Süriyädä yaña citäkçelekneñ barlıqqa kilüe – xalıqara cämäğätçelek öçen häm forsat häm dä imtixan üzençälegendä. Ğadel xökem häm cawaplılıqqa tartıla aluçanlıq täêmin itelmägän tanılu barışı Süriyädäge tartqalaşularnı häm regional’ totrıqsızlılıqnı arttıra ala. Xalıqara cämäğätçelek xoquq östenlegenä iğ’tibar itep xäräkät itärgä häm Süriyä xalqınıñ ixtıyarına xörmät kürsätergä tiyeş.

Cämil Doğaç İpäk

Xalıqara mönäsäbätlär belgeçe