Tanılğan tarixçı professor doktor İlbär Ortaylı

Bügenge çığarılışta  tanılğan Törkiyä tarixçısı häm ğıyl’mi dön’yanıñ iñ kürenekle şäxeslärennän berse professor doktor İlbär Ortaylı turında süz alıp barabız.  

İlbär Ortaylı 1947 nçe yılda Avstriyädä tua, İkençe bötendön’ya suğışınnan soñ ğailäseneñ mäcbüri küçenüe arqasında Törkiyägä kilä. Ortaylınıñ ğıyl’mi kar’yerası Törkiyä häm Ğosmanlı tarixınıñ törle ölkälären tiränten öyränü häm bu mäğ’lümatnı xalıq belän urtaqlaşu säläte belän iğ’tibarnı cälep itä. Ul Änkara universitetınıñ säyäsi belemnär fakul’tetı belän şul uq univesitetnıñ tel, tarix häm geografiya fakul’tetınıñ tarix bülegen tämamlağaç Çikago universitetında professor doktor Xälil İnalcık belän bergä êşli häm doktorantura beterä. 

İlbär Ortaylı- Ğosmanlı imperatorlığınıñ sośial’ häm administrativ strukturasın tiränten öyrängän ğalim. Ğosmanlı däwäteneñ tözeleş strukturası, diplomatiya, xoquq  häm ictimağıy üzgäreşlär turındağı xezmätläre Ortaylını xörmätkä layıq tarixçı itä. Şul uq waqıtta anıñ törki dön’yağa yoğıntısı, ayıruça Törkiyä tarixınıñ urtaq mirasına basım yasawı häm bu mirasnı saqlap qalu tırışlığı iğ’tibarnı cälep itä.

İlbär Ortaylı ayıruça törki dön’ya tarixın urtaq küzlektän tikşerep, Törkiyä, Urta Aziya häm Azärbaycan kebek illär arasındağı tarixi êlemtälärne nığıtırğa tırışa. Bu qısada ul törle fänni cıyılışlarda häm seminarlarda kürenekle şäxes bula, törki dön’yada tarixnı añlaw üseşenä üz öleşen kertä. Ortaylınıñ küpsanlı äsärläre Ğosmanlı däwläteneñ törle aspektları turında mäğ’lümat birä, bu mäğ’lümat törki dön’ya öçen dä urtaq tarix añlayışınıñ üseşendä äydäp baruçı rol’ uynıy. Anıñ Ğosmanlı tarixın tikşerüdän tış, “Tarix çiklärenä säyäxät”, “Tarixıbız häm bez”, Töreklär tarixı, Urta Aziya dalalarınnan Awrupanıñ qapqalarına qadär” kebek bik qıymmätle kitapları här uquçı kitapxanäsendä bulırğa tiyeşle kitaplar.

Tarix saqçısı İlbär Ortaylı xäzergä çaqlı Vena, Berlin, Parij, Prinston, Mäskäw, Rim, Myunxen, Strasburg, Yanina, Sofiya, Kiyev, Kembridj, Oksford häm Tunis universitetlarında qunaq uqıtuçı bulıp êşli, seminarlar häm konferenśiyälär ütkärä. 1989-2002 nçe yıllarda Änkara universitetınıñ säyäsi belemnär fakul’tetında administrativ tarix bülege mödire wazıyfasın başqara. 2002 nçe yılda Galatasaray universitetına küçä. İke yıldan soñ ul Bilkänt universitetında qunaq uqıtuçı bulıp êşli. Xäzerge waqıtta Galatasaray universitetınıñ yuridik fakul’tetında Törek xoquq tarixı däreslären uqıta. Ul şulay uq Galatasaray universitetı senatı äğ’zası. 2005-2012 nçe yıllarda Topkapı sarayı direktorı. Ortaylı - Xalıqara Ğosmanlı tikşerenüläre komitetınıñ idarä şurası äğ’zası häm Awrupa İranologiya cämğıyäte  belän Avstriya-törki fännär forumı äğ’zası. 2018 nçe yılda Törkiyä mädäniyät häm turizm ministrlığı kiñäşçese bula.

           İlbär Ortaylı radio häm televideniye tapşrularında qatlawlı tarixi temalarnı xalıqqa ğadi tel belän citkerü säläte belän ayırılıp tora. Törki dön’ya turındağı tapşırularda ul tarixi berdämlek belän urtaq mädäniyätkä basım yasap ictimağıy añnı üsterügä öleş kertä. Anıñ törki liderlar häm zıyalılarnıñ mirasın saqlap qalu tırışlıqları törki dön’ya arasındağı bäyläneşne nığıtuda möhim rol’ uynıy. Alman, rus, ingliz, franśuz, ital’yan, farsı tellärendä yaxşı söyläşkän häm latin telen dä belgän İlbär Ortaylı ğomeren törki häm Törkiyä tarixına bağışlıy, küp büläklärgä layıq bula. 2001 nçe yılda ul  Aydın Doğan premiyäsen ala. 2006 nçı yılda İtaliyädä Lazio regional’ administraśiyäse başlatqan häm yıl sayın däwam itär dip kötelgän Urta diñgez festivalendä ictimağıy häm mädäni tarix ölkäsendä “Awrupa belän Urta diñgez arasında Lazio” bülägen aña birü urınlı dip tabıla.  2007 nçe yılda Rusiya tarafınnan  rus telen  häm mädäni mirasın taratuçı illär häm xalıqlarnı yaqınaytuçı keşelärgä birelgän Puşkin medalenä Törkiyädän Ortaylı layıq bula. 2017 nçe yılda aña Törkiyä ilbaşı idaräseneñ yuğarı däräcäle mädäniyät häm sänğat’ büläge birelä.

Professor doktor İlbär Ortaylınıñ Törkiyä tarixına tirän yoğıntısı fänni dairälärdä häm kiñ cämäğat’çelektä yuğarı bäyälänä. Ul tarixçı ğına tügel, törki dön’yanıñ urtaq tarix añ-belemen saqlap qalıp anı kiläçäk buınnarğa tapşıruçı möhim mädäni ilçe. Anıñ tirän belemen häm êçkersez añlatu stilen tarix söyüçelär häm uquçı yäş’lär öçen alıştırğısız qılğan närsä - çiksez qızıqsınuı häm köçle teläge.

Çığanaqlar:

1. İlber Ortaylı. (2006).  Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek. İstanbul.

2. İlber Ortaylı. (2007).  Tarihin Sınırlarına Yolculuk. İstanbul.

3. İlber Ortaylı. (2008).  Tarihimiz ve Biz. İstanbul.

4. https://bilgiyay.com/yazar/ilber-ortayli/ (15.11.2024)

Avtor: Nazgöl Qadırova