Aliyä İzzetbegoviç

Törki dönyanıñ qıymmätle şäxeslärennän berse, säyäsätçe, Bosniyä möselman törki xalıqlarınıñ äydäp baruçısı häm Bosniya-Herśegovinanıñ berençe Däwlät başlığı Aliyä İzzetbegoviç

Aliyä İzzetbegoviç 1925nçe yılnıñ 8nçe avgust könne Bosniya-Herśegovinadağı Bosanski Şamats şähärendä dönyağa kilä. Zatlı ğailädän bulğan häm üze belän ber ük isem yörtkän babayı İstanbulda Ğosmanlı ğaskärendä yuğarı däräcäle wazıyfalarda bulğan ofiśer ide. Ätise Mostafa säwdä belän şöğillänä häm balalarına tağın da yaxşıraq kiläçäk buldıru öçen Aliyägä nibarı ike yäş’ bulğan çaqta Sarayevo-Bosniyägä kilep urnaşa. Ğailäsennän häm bigräk tä änisennän dini belem alğan Aliyä Sarayevo-Bosniyäneñ däräcäle mäktäplärennän bulğan Berençe irlär liśeyına uqırğa kerä häm 1943nçe yılda tämamlıy. Yäş’ Aliyä liśey yıllarında Yäş’ möselmannar cämğiyätendä törle wazıyfalarda êşli.

1945nçe yılda Tito liderlığındağı Partizan ğaskäreneñ Sarayevo-Bosniyäne xorvatlardan azat itüendä üzixtıyarıy bularaq qatnaşa, fäqät annan aldağı islami êşçänlege arqasında xärbi wazıyfasın başqarğan çaqta 1946nçı yılnıñ 1nçe mart könne qulğa alına häm 3 yıl törmädä yata. Törmädän çıqqannan soñ öylänä häm xoquq fakultetına uqırğa kerä.

1956nçı yılda uquın tämamlağan İzzetbegoviç ozaq yıllar buyı törle oyışmalarda xoquq (yuridik) konsultaśiyä xezmäten birä. Ber ük waqıtta İslam dinen Könbatışta köndälek tormışta niçek itep yäşi alu mäs’äläsendä tikşerenülär ütkärä, häm individual’ räweştä, häm törkem bularaq kitaplar yaza, çığışlar öçen tekstlar äzerli, dönyanıñ törle urınnarında konferenśiyälär ütkärä. Kommunizmğa birelgän Yugoslaviyädä danı könnän-kön arta barğan Aliyä İzzetbegoviç artıq iğ’tibarsız qaldırıla alınmıy häm 1983nçe yılda xalıqta açu häm näfrät uyatuda gäyeplänep 14 yıl törmägä xökem itelä.

Bu yulı törmädä bergä utırğan iptäşlärennän annan soñğı yıllarda Bosniya-Herśegovina öçen başlataçaq säyäsi bäysezlek häm azatlıq köräşeneñ töp komandasın buldıra. Dön’yadağı İslam cämğiyätläre häm Könbatışnıñ fiker irege mäs’älälärendäge basımnarğa artıq tüzä almağan Yugoslaviyä 1988nçe yılnıñ 1nçe noyabr könne Aliyä İzzetbegoviçnı irekkä cibärergä mäcbür bula. İldäge bosniyalı häm alban möselmannarınıñ kiläçägen uylap, 1990nçı yılnıñ mart ayında “Demokratik ğamäl” partiyäsen tözi. 1990nçı yılnıñ 5nçe dekabr’ könge saylawnı ciñep, Bosniya-Herśegovinanıñ berençe Däwlät başlığı bula.

1992nçe yılnıñ 1nçe mart könne ütkärelgän referendum belän Bosniya-Herśegovina bäysezlegen iğ’lan itä. Läkin ile serblarnıñ höcümenä duçar bulğannan soñ aldan kürüçän häm saq säyäsät alıp barıp, qorallı bäreleşlärne beterergä tırışa. Bu köräşe öç yıl däwam itkän qanlı suğışnı 1995nçe yılnıñ 14nçe dekabrendä tuqtatqan häm Bosniya-Herśegovinanıñ bäysez däwlät bularaq tanuın täêmin itkän Dayton kileşüe belän tögällänä.

Suğış waqıtında häm suğıştan soñ xalıqara basımnarğa duçar bulsa da Bosniya-Herśegovinanıñ bäysezlege öçen bik köçle diplomatik häm xärbi tırışular sarıf itä. 1996nçı yılnıñ 14nçe sentyabr könne Dayton kileşüennän soñ ütkärelgän berençe saylawda bosniyalı, xorvat häm serb wäkillärennän torğan öç yaqlı İlbaşı şurasına saylana häm räislekne üz östenä ala. 1998nçe yılnıñ 13nçe-14nçe sentyabr saylawında qatnaşırğa telämäsä dä, “Demokratik ğamäl” partiyäseneñ töp komitetınıñ qararı nigezendä qabat namzät bula häm saylawnı ciñep, İlbaşı şurasınıñ citäkçelegenä däwam itä. Fäqät sälamätlegeneñ wazıyfasın däwam itterüenä mömkinlek birmäwe arqasında ikemeñençe yılnıñ iyün’ ayında wazıyfa möddäte betkänçe ilbaşı wazıyfasınnan kitä häm 2003nçe yılnıñ 19nçı oktyabr könne wafat bula.

Üze turında törle tellärdä bik küp äsär häm mäqalä yazılğan Aliyä İzzetbegoviç säyäsi üzençälege belän berrättän İslam fikerläre belän dä ayırılıp tora. 1960nçı yıllar azağında başlap, 1980nçe yıllarnıñ başında tögällägän “Könçığış häm Könbatış arasında İslam” isemle äsäre İzzetbegoviçnıñ fälsäfi tiränlegen häm İslam töşençäse belän qağılışlı ziräklegen kürsätüçe möhim xezmät. “Möselmannar ni öçen artta qaldı?”, “Qor’änneñ 1 meñ 400 yıllığında töşençälär”, “İslam häm zamança çor”, “İslam inqıylabı öçen”, “İslam häm möselmannarnıñ milli häm ictimaği azatlıq suğışı” kebek temalarğa bağışlanğan konferenśiyälär oyıştıra.

İzzetbegoviç İslamiyätne böten ber sistema, dini häm matdi ölkälärne berläştergän dönya qaraşı bularaq yaqlıy. Anıñ fikerençä, keşe aqıl häm bädänneñ ike qotıplı berlege, İslam isä ike qotıplı dönya berlege. Könçığış dönyası ğadättä ruxnı, Könbatış dönyası matdäne, materiyäne nigez alğan bulsa, İslamiyät här ikesen berläşterä, matdi tormış belän ruxi tormış arasında balansnı wäkillek itä.

Suğış yıllarında ber alman (nemeś) jurnalistı belän äñgämäse waqıtında dönyağa qaraşın bolay dip añlatıp birä: “Minem tolerantlı buluım iñ êlek möselman buluıma bäyle, soñınnan Awrupalı buluıma. Awrupa qayber xatalar yasıy häm açıqtan-açıq çınbarlıqlarğa qaramastan alardan waz kiçmi. Mäsälän, bu suğışta Bosniyädä yözlärçä çirkäw häm mäçet cimerelde. Bolarnıñ barısın da awrupalılar yuq itkän, bosniyalılar bernindi äsärne dä cimermäde. Törek citäkçelege bik ideal’ bulmasa da xristian xalqın häm alarnıñ urta ğasır mirasın 500 yıl buyı saqlap qaldı. Belgrad yanındağı Fruşka Gora monastır’läre Ğosmanlı däwlätendä 300 yıl buyı isän qala, fäqät Awrupa xakimiyäte astında öç yıl da xätta saqlana alınmağan, 2nçe Bötendönya suğışında yandırılğan.” 

İzzetbegoviç dinneñ häm äxlaqnıñ śivilizaśiyäneñ nigeze buluın, din belän berläşkän mädäniyätneñ keşene yaxşılıqqa alıp baraçağın, dinsez mädäniyätneñ isä äxlaqi yarlılıqqa kiteräçägen äytä. Ul ğomere buyı alıp barğan xalqınıñ bäysezlek köräşe, İslam turındağı töşençäse, tınıçlıq häm kileşü tırışuları, keşe xoquqların häm ğadellekne yaqlawı belän gel isebezdä qalğan böyek şäxes. İdeya keşese, fiker iyäse, säyäsätçe häm suğış waqıtında lider bularaq kürsätkän ziräklege belän Bosniya xalqınıñ xäterendä onıtılmas urının alğan Aliyä İzzetbegoviç barı tik Balkanda ğına tügel, böten İslam dönyasında tirän êz qaldırdı.

Çığanaqlar:

1. Alev Erkilet , A. İzzetbegoviç: Tarihe Tanıklığım, İstanbul 2003

2. https://islamansiklopedisi.org.tr/izzetbegovic-aliya (23.09.2024)

3. Rahman Ademi, A. İzzetbegoviç: İslam Deklarasyonu, İstanbul 2010

4. Salih Şaban,  A. İzzetbegoviç: Doğu ve Batı Arasında İslam, İstanbul 1987

Avtor: Nazgöl Qadırova

Tatarça podkastlar (тавыш язмаларыбыз)