Tanılğan tarixçı häm tyurkolog Mostafa Ali Mäxmät

Bügenge çığarılışta Rumıniya törkilärennän  tanılğan tarixçı häm tyurkolog Mostafa Ali Mäxmät turında süz alıp barabız.  

Mostafa Ali Mäxmät – 20 nçe ğasırnıñ soñğı çiregendä häm 21 nçe ğasır başında tanılğan tarixçı bularaq alğı planğa çıqqan ğalim. Ul 1924 nçe yılda Rumıniya cirläre bulğan Pazarcık Sancağında tua. Başlanğıç mäktäptä rumın häm törek tellärendä belem ala, annan soñ uquın Mäcidiyädäge mädräsädä däwam itä. Mostafa Ali Mäxmät 1945 nçe yılda mädräsäne tämamlağaç tuğan cirendä açılğan törek mäktäplärendä uqıtuçı häm direktor bulıp êşli. Ul belemen däwam itterergä kiräklegen uylap Buxarestta fälsäfä bülegenä uqırğa kerä. Bu bülekne tämamlağaç ğosmanlı telen belgängä kürä Rumıniya Tarix institutında 15 yıl  tyurkolog häm könçığış belgeçe bulıp êşli. 1963 nçe yılda bu institutnıñ bülekçäse – Kön’yaq-Könçığış Awrupa institutı oyışa häm 1965 nçe yılda Mostafa Ali Mäxmät Tarix institutınnan biregä küçerelä. 

Ul institut birgän wazıyfa qısalarında 1966 nçı yılda Törkiyädä Ğosmanl arxivların tikşerä başlıy. Ğosmanlı dokumentlarınnan Rumıniyağa qağılışlı tarixi çığanaqlarnı êzli. Bu êş belän bergä üzenä maxsus burıç ta ala. Bu burıçlardan berse rumınnar öçen töreklär tarixın yazu bula. Bu maqsatnı küzdä totıp törek tarixçıları belän oçraşıp möhim çığanaqlar cıya. Ul centekläp tikşergän çığanaqlarğa nigezlängän häm rejim arqasında 8 yıl kötkän “Törek tarixı” isemle 500 gä yaqın bitlek kitabın bastırıp çığara. Bu kitabında Ğosmanlı däwläteneñ Rumıniya cirlären tışqı köçlärdän niçek saqlağanın dokumentlar belän isbatlıy, döres bulmağan mağ’lümatlardan arındıra. Monnan tış, ul tulısınça törek çığanaqların qullanıp, 3 tarix kitabı yaza. Şulay uq 1970 nçe yılda törek uquçıları öçen sigezençe sıynıfqa qadär törek tele däresleklären äzerläwdä qatnaşqan ike keşeneñ berse bula. 

Mostafa Ali Mäxmät Qor’än ayät’läreneñ rumınça mäğ’nälären  äzerläp möselman azçılığına iñ möhim xezmät kürsätkän keşe bula. “Rumıniyädä matbuğat tarixı” isemle äsären tämamlağan Mostafa Ali Mäxmät ğomere buyı törek häm rumın mirasına möhim äsärlär kertä. Tarixçı tağın ber tema belän bik qızıqsına – ul tarixta törek telennän rumın telenä küçkän süzlär. Ul rejim arqasında qayber xezmätlären yazğanda çiklängän häm qatlawlı prośess kiçerä. Rumıniyädä Çauşesku çorı betkäç törki azçılıqlarnıñ tormışı sizelerlek üzgärä. Mostafa bäy dä qatnaşqan cämğıyät’ tözü  êşçänlekläre häm gazet çığaru  bu çorda tormışqa aşa. Mostafa bäyneñ maqsatlarınıñ berse - ul bastırırğa telägän gazetnı barı tik törekçä äzerläp Rumıniyädäge törek ğailäläre uqısın öçen mömkinlek birü bula. Ber-ber artlı maqsatlarına ireşkän Mostafa Ali Mäxmät ideallarınnan çitkä taypılmıyça Rumıniyädäge törek azçılığın yaxşırtu öçen omtıla. Ul kommunistik rejimnıñ mömkinsezleklärenä qaramastan Törkiyä häm Rumıniya tarixın yazğan, fänni dälillär belän isbatlağan tarixçı häm tyurkolog.

1978 nçe yılda Rumıniya Fännär akademiyäse tarafınnan iñ êşlekle ğalim itep saylanğan Mostafa Ali Mäxmät 96 yıllıq ğomerendä törki dön’yağa tuqtawsız xezmät itä.  2006 nçı yılda Törki dön’yağa xezmät bülägen aña Törkiyäneñ 9 nçı ilbaşı Söläyman Dämiräl tapşıra. 96 yıllıq tormışında küp äsärlär yazğan häm fänni tikşerenülär ütkärgän Mostafa Ali Mäxmät  2020 nçe yılda wafat bula häm anı Buxaresttağı möselman ziratına cirlilär. Anıñ mirası törki dön’yanıñ urtaq tarixı häm mädäniyätenä tuğrılığınıñ iñ yaxşı ürnäkläreneñ berse bularaq kiläçäktä tä yäşäwen däwam itäçäk. 

 Avtor: Nazgöl Qadırova