Vaşington Qıtaynıñ Afrikadağı yoğıntısına kirtä quya almıy

Ozaq yıllar Vaşingtonnıñ Afrikadağı iq’tisadi yoğıntısı torğınlıq kiçerä ide. Sankśiyälär, säyäsi östenleklär, ireşüdä saylawçanlıq, üzgärüçän investiśiyä külämnäre säbäple Quşma Ştatlarnıñ töbäktäge finans täêsire bik tübän. 

Tulayım alğanda, AQŞ ilbaşı Djo Baydennıñ wazıyfasına kereşkän 2021nçe yıldan birle täwge tapqır Angolağa säfärennän moğciza kötärgä kiräkmi.

Säfärneñ waqıtı Amerikanıñ östenlekläre turında şaqqattırğıç yullama birä: Bayden yaqınça distä yıl Saxara astı Afrikağa barğan berençe AQŞ ilbaşı. Aq Yort belderüendä bolay diyelä: “İlbaşınıñ säfäre AQŞnıñ Afrikadağı xezmättäşläre belän bäyläneşen assızıqlıy häm awırlıqlarnı ciñü öçen AQŞ xalqı belän Afrika qıytğası öçen xezmättäşlekneñ ähämiyät kürsätä”.

Baydennıñ säyäxäteneñ maqsatlarınnan berse - Qıtaynıñ Angola häm anıñ ar’yağında üsüçe iq’tisadi yoğıntısın çiklärgä tırışu. Tik Qıtaynıñ ähämiyätle investiśiyäläre häm törle üseş täq’dimnäre Vaşingtonnıñ bu mömkinlekne küp yıllar êlek ıçqındıruın kürsätä.

İke il dä Afrikanıñ siräk qazılma baylıqlarına ireşü öçen yarışa. Qıtay, bigräk tä, Afrikanıñ säwdä bazarların häm portların qullanu belän qızıqsınsa, Vaşingtonnıñ töbäktäge maqsatları - demokratik artqa kiteşne buldırmaw häm “oxşaş räweştä uylawçı” xezmättäşlärdän toruçı çeltärne saqlaw.

İnvestiśiyä citeşsezlekläre

Vaşington Afrikadağı küp tarmaqlı investiśiyälärne alğa cibärü mäs’äläsendä gel awırsındı. Qıtay Afrikanıñ kiläçäktäge üseşe öçen ähämiyätle sektorlar - sänäğat’, awıl xucalığı, êkologiyä, ênergetikağa östenlek birüen däwam itä.

Qıtay-Afrika xezmättäşlege forumı şikelle platformalar Afrikanıñ finans ixtiyacların Qıtaynıñ üseş yärdäme belän berläşterüdä ähämiyätle rol’ uynıy. Monıñ yärdämendä Pekin üzen Afrika modernizaśiyäseneñ liderı bularaq kürsätä ala. Bayden idaräseneñ iq’tisadi nisbättän citärlek êşli almağan noqtası da şul. Ênergetika frontında Afrikada yañartıla aluçı ênergiyägä ireşü öçen millionlağan dollar bülep birde. Tik investiśiyä küläme, qıytğanıñ artuçı ixtiyacları belän çağıştırğanda, tonıqlanıp qaldı.  

Şul uq waqıtta, Qıtay êkologik ênergiyä proyektlarına milliardlağan dollarlar investiśiyäläde häm taşlamalı kreditlarnı Afrikanıñ qısqa arada üsüenä yärdäm itü yulı bularaq bäyäläde. Vaşington yıllar buyı Qıtay burıçı häm kreditları mäs’äläsendä tiz xäräkät itsä dä, Afrika iq’tisadlarına çit il investiśiyäläre ağımın arttıruda qıyınsındı häm alarnı tağın da Qıtay orbitasına taba êtte.

Säyäsi bilgesezlek Qıtay belän êffektiv köndäşlekne tağın da çikläde. Bayden saylawğa 40 kön qala Angolağa säfär yasıy. Bu Donal’d Trampnıñ xakimiyätkä kire qaytuı turında süz barğanda. Dimäk, Baydennıñ 2025nçe yılğa qadär 55 milliard dollar küptarmaqlı investiśiyälär yasawnı wäğ’dä itüçe säyäsäte tormışqa aşmasqa mömkin.

Tramp 2016nçı yılda saylanğannan soñ Afrikağa säfärne kire qaqtı häm älege qıytğada çista ênergiyäne finanslaw häm diplomatik iniśiativanı daimi räweştä tübän bäyäläde. Anıñ Afrikağa yullaması täğayen ide: Afrika tışqı säyäsättä östenlekle yünäleş tügel.

Qıtaynıñ iq’tisadi yoğıntısı mondıy tördäge çikläwlärne üz êçenä almıy. Pekinda uzğan FOCAC liderlar sammitında Qıtay däwlät başlığı Si Śzin’pin’ kiläse 3 yıl buyı Afrikağa yaqınça 51 milliard dollarlıq finans yärdäm ışandırdı. Totrıqlı säwdä säyäsäte näticäsendä Qıtay Saxara astı Afrikanıñ iñ ähämiyätle xezmättäşe bulıp tora.

53 Afrika däwläte belän tığız êlemtädä toruçı Qıtay qıytğada 1 million yaña êş buldıru şikelle zur säyäsi maqsatların tormışqa aşıruğa tağın da yaqın. İke aradağı iskitkeç iq’tisadi bağ’lanışlarnı isäpkä alıp, Baydennıñ Pekinnıñ ul regiondağı töp maqsatınıñ “AQŞnıñ Afrika xalıqları häm xökümätläre belän mönäsäbätlären” köçsezländerü buluı turındağı süzlärdän kire qaytuı kiräk. Älege fiker AQŞ-Afrika bäyläneşlären üz êçendä bäyäläw urınına Qıtaynıñ Afrikada yoğıntısın urnaştıru tırışlıqlarına rizasızlıq kürsätü telägen çağıldıra.

 “PGII” häm “Quşaq häm yul” iniśiativaları

Baydennıñ Luandağa säfär yasaw qararı ähämiyätle.

Angola AQŞ qatnaşındağı “Global’ asqorma häm investiśiyä xezmättäşlege” (PGII) iniśiativasınıñ säwdä marka proyektı bulğan Lobito koridorında üzäk rol’ başqara.

Koridornıñ maqsatı Angolanıñ Lobito portı, Kongo demokratik cömhüriyäte häm Zambiya arasındağı timer yul êlemtäsen nığıtu. Bu proyekt Qıtaynıñ Afrikadağı “Quşaq häm yul” iniśiativasına qarşı balans êlementı bularaq bäyälänä. Tik bu da ällä-ni êşkä yaramadı. Başta şunı äytergä kiräk, Bayden “PGII” qısalarında qaysı däwlätlär belän mönäsäbätlär urnaştıraçağı mäs’äläsendä torğan sayın tağın da saylawçan. Anıñ idaräse Angola, Kongo demokratik cömhüriyäte, Tanzaniya häm Zambiya belän söyläşülärgä östenlek birä, ä “Quşaq häm yul” iniśiativası 52 Afrika ile belän aktiv êşçänlek alıp bara.

“PGII”neñ töbktäge populyarlığın arttıru öçen Bayden Afrikanıñ könbatışı belän bäyle tartınuların da küzdän kiçerergä tiyeş. Moña ictimağıy üseşkä teräk bulu öçen Êritriya, Kön’yaq Sudan, Sudan häm Zimbabveğa qarşı “ozaq waqıtlı sankśiyälär”ne beterü taläpläre dä kerä. Baydennıñ çitkä tibärelgän däwlätlärgä iğ’tibar birüe mantıyqlı bulır ide. Bäxäsle sankśiyälärgä qarşı konkret poziśiyä Afrika Berlege illärendä ışanıç yawlaw häm AQŞnıñ Afrika külämendäge xezmättäş buluın raslaw öçen dä ähämiyätle.

Afrika Berlege regionda üseş östenleklären häm iq’tisadi integraśiyädän kötelgännärne formalaştıruda möhim rol’ uynıy. Monnan tış, Vaşington da azıq-tölek iminlege, sälamätlek, klimat häm idarä mäs’älälärendä xezmättäşlekne üsterü öçen berlekkä tayana.

Amerikanıñ artta qalğan Afrika illären regional’ ênergetikä häm global’ säwdä kön tärtibeneñ üzägenä quyuı kiräk. Lobito koridorı Angola portı aşa xalıqara säwdä häm minerallarğa ireşüne küzallıy, ä täêminat çılbırınıñ tışındağı başqa däwlätlär öçen bik az fayda birä. Bu “PGII” öçen strategik citeşmäwçänlek, çönki transport êlemtäse, kübräk, Afrikadağı ähämiyätle minerallarğa ireşü belän genä qızıqsına. Vaşington Qıtay belän köndäşlekne yuğarı tizlekle timer yulları, port kiñäytü, transport çeltärläre häm ênergiyä citeşterü asqorması aşa cäyelderergä qarar birmägän oçraqta, iq’tisadi yoğıntını üz faydasına küçerü awır bulaçaq.

AQŞnıñ Afrikadağı küp tarmaqlı investiśiyäläre häm asqorma täq’dimnärendäge çikläwlär iğ’tibarğa alınğanda, Baydennıñ Angolağa säyäxäteneñ Qıtaynıñ yoğıntısına täêsir itüe bik mömkin şikelle kürenmi.