ТМУнун башкы катчысы Өмүралиевдин Түрк кызматташтыгы күнүндөгү сөзү

Урматтуу катышуучулар,

Айымдар жана мырзалар,

Түрк Мамлекеттер Уюмун (ТМУ) түзгөн Нахчыван келишиминин 15 жылдыгына арналган панелдик сессияга сиздерди тосуп алуу мен үчүн чоң сыймык. Бул панелдик сессиянын темасы «Түрк кызматташтыгынын учурдагы абалы жана келечектеги перспективалары» деп аталып, өз маалында жана актуалдуу.

Түрк кызматташтыгы Уюм түзүлгөнгө чейин эле башталган. 1990-жылдардын башында түрк тилдүү мамлекеттердин лидерлеринин биринчи саммиттери биздин мамлекеттердин ортосундагы заманбап кызматташтыктын пайдубалын түптөдү. Тез өзгөрүп жаткан дүйнөдө өтүп жаткан бул саммиттер биздин лидерлерибиздин элдерибизди бириктире турган, өз ара түшүнүшүүгө өбөлгө түзө турган жана кеңири чөйрөдөгү кызматташтыкты өркүндөтүүчү негизди түзүүгө болгон жалпы көз карашынын далили болду.

Бул көз караш 2009-жылы Нахчыван келишимине кол коюу менен монументалдуу кадам таштады жана Түрк тилдүү мамлекеттердин кызматташтык кеңешинин расмий түрдө түзүлгөн тарыхый учурун белгиледи. Башка уюмдардан айырмаланып, ТМУ өзүнүн өзгөчөлүгү менен көзгө урунат. Бул жалпы кызыкчылыктардан же экономикалык интеграциядан түзүлгөн уюм гана эмес; биздин уюм жалпы тарыхый байланыштарга, жалпы тилге, маданиятка жана салттарга негизделген. Демек, Түрк Мамлекеттер Уюмуна мүчө мамлекеттер менен элдердин ортосундагы мамилелер чындап эле бир туугандык мамилелер болуп саналат.

Уюм жыл санап өнүгүп, 2021-жылы дагы бир тарыхый окуяга күбө болдук: уюмдун аталышы Түрк тилдүү мамлекеттердин кызматташтык кеңешинен Түрк Мамлекеттер Уюмуна өзгөртүлгөн.

Бул өзгөрүү жөн гана символикалуу болгон жок, бирок Уюмдун өсүп бараткан таасирин жана анын иш чөйрөсүнүн кеңейүүсүн чагылдырды.

Урматтуу катышуучулар,

Баарыңыздарга белгилүү болгондой, стратегиялык жактан Чыгыш менен Батыштын, Түндүк менен Түштүктүн кесилишинде жайгашкан, 170 миллионго жакын калкы бар, 4,5 миллион чарчы километрди ээлеген түрк аймагы өз ара соода-экономикалык байланыштарды өркүндөтүү үчүн теңдешсиз мүмкүнчүлүктөрдү берет. 2023-жылы ТМУ экономикаларынын жалпы ИДПсы дээрлик 1,9 триллион долларга жетти, бул мурунку жылга салыштырмалуу 18% га өсүштү көрсөтүп турат. Түрк мамлекеттери биргелешип дүйнөнүн 12-эң чоң экономикасын жана 3-энергия менен камсыз кылуучу дүйнөнү түзөт.

ТМУ өлкөлөрүнөн товарлардын жалпы экспорту да жыл ичинде олуттуу өсүштү көрсөттү. Тактап айтканда, ал 2015-жылы 420,4 миллиард доллар болсо, 2023-жылы 619 миллиард доллардан ашкан. Бул укмуштуудай өсүш биздин аймактын экономикалык жигердүүлүгүн көрсөтүп турат.

«Түрк дүйнөсүнүн көз карашы - 2040» жана ТМУнун 2022-2026 Стратегиясына ылайык, ТМУ көптөгөн кызматташтык механизмдери менен колдоого алынган министрликтер, ведомстволор жана мекемелер аркылуу кеңири экономикалык тармакты түздү. Биз негизги каржы институтубуз болгон Түрк инвестициялык фондун ишке киргиздик, сооданы жеңилдетүү боюнча бирдиктүү стратегияны иштеп чыктык, Түрк Соода-өнөр жай палаталарынын биримдигин (TCCI) түздүк жана бир нече бизнес форумдарды уюштурдук, ошондой эле Эркин соода келишимин түзүүнүн, ТМУга мүчө-мамлекеттеринин арасында кызмат көрсөтүүлөр жана инвестициялардын үстүндө иштеп жатабыз.. Мындан тышкары, биздин аймактагы электрондук сооданы өнүктүрүү үчүн санариптик экономика боюнча өнөктөштүк келишими (DEPA) аяктады. Бул аракеттер экономикалык өсүшкө жана түрк элдеринин ортосундагы чек ара кызматташтыгына олуттуу салым кошоору күтүлүүдө.

Урматтуу коноктор,

Акыркы мезгилдеги эң маанилүү окуялардын бири болуп, биздин мүчө мамлекеттер аркылуу өткөн Транскаспий эл аралык Чыгыш-Батыш Ортоңку коридорунун маанисинин өсүп жаткандыгы болуп саналат. Ортоңку коридор өзгөчө артыкчылыктарды сунуштайт: ал Түндүк коридорго караганда 2000 километрге кыска, Кытайдан Европага деңиз жолдоруна караганда үч эсе тез жеткирет -15 күндүн ичинде жана темир жол транзитинин убактысын 7-8 күнгө кыскартат.

Дүйнөлүк банктын маалыматы боюнча, Ортоңку коридор боюнча инфраструктураны жакшыртуу 2030-жылга чейин ташылган жүктөрдүн көлөмүн үч эсеге көбөйтүп, 11 миллион тоннага жетет деп болжолдонууда.

Бул контекстте мен региондук интеграциянын архитектурасынын негизи катары пайда болгон Кытай-Кыргызстан-Өзбекстан темир жол долбоорун, Ортоңку коридордун түштүк багытын белгилеп кетким келет. Бул темир жол линиясы ишке киргенден кийин Чыгыш Азиядан Жакынкы Чыгыш жана Түштүк Европа өлкөлөрүнө чейинки аралыкты 900 километрге жакын кыскартат жана жүк ташуу көлөмү жылына 12-15 миллион тоннага чейин жетет.

Биздин транспорттук жана бажы кызматташтыгыбыздагы маанилүү жетишкендиктерибизге Жөнөкөйлөтүлгөн бажы коридору жана Эл аралык курама жүк ташуу сыяктуу келишимдер кирет. Кошумчалай кетсек, учурда биз E-Permit, E-CMR жана Digital TIR долбоорлору сыяктуу долбоорлор аркылуу жүк ташуу процесстерин санариптештирүү үстүндө иштеп жатабыз, бул логистиканы иретке келтирет жана чек ара соодасынын натыйжалуулугун жогорулатат.

Айымдар жана мырзалар,

Глобалдык көңүл туруктуу өнүгүүгө бурулуп жаткандыктан, биз да биздин аймактын алдында турган экологиялык көйгөйлөрдү чечүү үчүн күчтөрдү бириктиришибиз керек. Түрдүү экосистемаларга бай түрк мамлекеттери бул көйгөйлөрдү биргелешип чечүү жолдорун колдоого умтулат.

Бул максаттарга ылайык, Венгрияда ТМУнун кургакчылыктын алдын алуу институту түзүлдү жана биз энергияны диверсификациялоо жана жашыл энергетика боюнча кызматташууну өнүктүрүүдөбүз. Өткөн айда өткөн ТМУ энергетика министрлеринин 4-жыйынында Түрк мамлекеттеринде кайра жаралуучу энергия ресурстарын изилдөө үчүн Технологиялар жана жашыл демилгелер боюнча аймактык борбор түзүү макулдашылды. Бул ресурстарды колдонуу менен биздин мүчө мамлекеттер казылып алынган отунга болгон көз карандылыкты кыскартууну, парник газдарынын эмиссиясын кыскартууну жана туруктуу энергетикалык системага өтүүнү көздөйт. Бул үчүн биз жашыл экономика үчүн капитал рыногун өнүктүрүү үчүн Түрк Жашыл Каржы Кеңешин (TGFC) түзүүнү пландап жатабыз.

Мындан тышкары, биз 6-ноябрда Бишкекте өтө турган ТМУ саммитинде «Түрктөрдүн жашыл көз карашы: туруктуу келечек үчүн биримдик» концептуалдык документин кабыл алуу процессинде турабыз. Бул демилге Париж климаттык келишимине шайкеш келет жана климаттын өзгөрүшүнө каршы күрөшүүдө түрк мамлекеттеринин аракеттерин бириктирүүнү көздөйт. Ушул жылы боордош Азербайжанда өтүшү пландалган глобалдык климаттык саммит COP29га жакындап калганыбызда, ТМУ биздин айлана-чөйрөнү коргоону гана эмес, ошондой эле биздин аймактын климаттык таасирлерге туруктуулугун жогорулатуучу стратегияларды иштеп чыгууну жана ишке ашырууну көздөйт. Кошумчалай кетсек, биз COP29 алкагында ТМУнун айлана-чөйрө жана экология боюнча жооптуу министрлеринин инаугуралдык жыйынын өткөрүүнү пландаштырып жатабыз. Туруктуу өнүгүү жана жашыл келечек боюнча COP29 алкагында кабыл алынган чечимдер жана сунуштар Жашыл түрк дүйнөсүн түзүүгө багыт болот деп ишенем.

Урматтуу коноктор,

Бүгүнкү күндө көп кырдуу уюм катары биз тышкы саясат, соода жана транзит, туризм жана инвестициялар, энергетика жана жашыл экономика, айыл чарба, чакан жана орто бизнес, билим берүү, жаштар саясаты, саламаттыкты сактоо, санариптештирүү сыяктуу 30дан ашык чөйрөнү камтыган маселелерди чечип жатабыз. ошондой эле космосту изилдөө жана жасалма интеллект.

Сентябрь айында эле биз 35 иш-чара өткөрдүк, анын ичинде ар кандай министрлердин жана мамлекеттик органдардын жетекчилеринин 6 жогорку деңгээлдеги жолугушуусу болду. Белгилей кетсек, биринчи жолу ички иштер министрлери менен юстиция министрлеринин жолугушуулары өттү. Бул жолугушуулар жыйынтыкка багытталган, конкреттүү багыттар боюнча чечимдер кабыл алынып, келечектеги кызматташуунун иш пландары белгиленди.

Айымдар жана мырзалар,

Бир тууган түрк элдерибиздин орток тарыхка, тилге, маданиятка жана каада-салттарга негизделген бекем байланыштары маанилүү стратегиялык баалуулуктарды жана пайдаланылбаган потенциалды камтыйт. Бул жалпы баалуулуктарды сактоо жана түрк дүйнөсүнүн келечек муундарына өткөрүп берүү милдетибизди түшүнүү абдан маанилүү.

Ушуга байланыштуу, ТМУ ырааттуу түрдө билим берүү тармагындагы кызматташууга артыкчылык берип, биздин жаштарга жамааттык кызматташуубуздан келип чыккан мүмкүнчүлүктөрдү пайдалануу үчүн атайын программаларды иштеп чыгып, ишке ашырып келет. Анткени илим жана билим берүү биздин өкмөттөрүбүздүн ортосундагы гана эмес, биздин элдерибиздин ортосундагы кызматташтыкка да тиешелүү.

Белгилүү болгондой, ТМУнун Билим берүү министрлеринин жолугушууларынын, ошондой эле Түрк университеттер союзунун (TURKUNIB) жана Орхун алмашуу программасынын жалпы жыйындарынын белгиленген форматы бар. Кызыккандыктын жогорулашынан улам бизде азыр 109 университет бул бирикменин мүчөлөрү болуп саналат.

Жогоруда айтылгандарды эске алуу менен, өсүп келе жаткан муундардын аң-сезиминде түрк элдеринин жалпы өткөн тарыхы, тил жана маданият биримдиги идеясын калыптандыруу, ошондой эле түрк дүйнөсүндө орток өзгөчөлүк жана өз ара урматтоо сезимин калыптандыруу максатында Түрк Академиясы ТМУнун алкагында ТМУга мүчө мамлекеттердин орто жана жогорку мектептери үчүн «Орток түрк тарыхы», «Жалпы түрк адабияты», «Түрк дүйнөсүнүн географиясы» боюнча окуу китептерин иштеп чыккан.

Албетте, Дүйнөлүк көчмөндөр оюндары Түрк мамлекеттеринин уюмунун алкагында өзгөчө мааниге ээ. Кыргыз Республикасынын демилгеси менен 2012-жылы Бишкекте өткөн ТМУнун 2-саммитинде кабыл алынган чечим жылдар бою ийгиликтерге жетишип, акыркы Дүйнөлүк көчмөндөр оюндары Казакстанда ийгиликтүү өттү.

Айымдар жана мырзалар,

Бүгүнкү күндө бөлүшүлгөн билим, тажрыйба жана идеялар биздин аймактын келечегин калыптандыруу үчүн маанилүү экенин унутпайлы. Бул жолугушуу кызматташтыкты чыңдоого, өз ара түшүнүшүүнү күчөтүүгө жана мамлекеттерибиздин ортосундагы туруктуу өсүүгө көмөктөшүүгө маанилүү мүмкүнчүлүк берет. Бул панелдик сессиянын жыйынтыктары 6-ноябрда Бишкекте өтө турган ТМУнун 11-саммитине түздөн-түз салым кошот, бул түрк дүйнөсү үчүн жаңы багыттарды аныктоого жана өлкөлөрүбүздүн ортосундагы байланыштарды бекемдөөгө жардам берет.

Андан ары Түрк Кызматташтык Уюмунун башчылары өз ишмердүүлүгү тууралуу ой бөлүшөт жана келечектеги кызматташууга болгон көз караштары менен бөлүшүп, диалогубузду мындан ары дагы байытат. Мен бардык катышуучуларды талкууларга жигердүү катышууга, жалпы түшүнүктү издөөгө жана кызматташуу үчүн практикалык кадамдарды аныктоого чакырам. Биргелешип иштөө менен биз түрк мамлекеттеринин потенциалын толук ишке ашыра алабыз жана бүткүл региондо тынчтыкка, туруктуулукка жана өнүгүүгө салым кошо алабыз.

Көңүл бурганыңыз үчүн рахмат!