Кыялымдагы саякаттар -2

"Кыялымдагы саякаттар" программасынын экинчи бөлүмүндө Иорданиядабыз.

Эртең менен эрте Аммандын түштүк бөлүгүндө, шаардын заманбап түзүлүштөрүнүн арасында убакытка туруштук берген имараттын алдында турам, бул жер жүз жыйырма жылдан ашык убакыттан бери чөлдүн ортосунда сакталган Хижаз темир жол Амман магистралдык станциясынын имараты. 1903-жылы ачылган станцияны Султан II Абдулхамид курдурган керемет долбоорунун эң маанилүү аялдамаларынын бири.

Хамидие Хижаз темир жолу катары да белгилүү болгон Хижаз темир жолу Султан II Абдулхамид тарабынан 1900-1908-жылдары курулган жана Дамаск менен Мединанын ортосунда созулган 1322 километрдик темир жол линиясы. Мезгилдин эң чоң инженердик жетишкендиктеринин бири болгон бул линияны чындыгында темир жол катары гана эмес, бир цивилизациянын чөлгө көрк берүүсү катары да айтууга болот.

Хижаз темир жолу кийинки толуктоолор менен 1900 километрге жетип, чөлдүн ортосунда кудум жаңы цивилизация коридорун түздү: ар бири өзүнчө архитектуралык шедевр болгон 2666 таш көпүрө жана өтмөк, жети темир көпүрө, аскаларды тешип өткөн тогуз туннел, Кербен жолдорун доордон өткөн 96 станция... Бул курулуштардын ар бири Осмон инженериясынын чөлдө калтырган кереметтүү кол тамгасы сыяктуу эле. Султандын көрөгөчтүгү рельстер менен эле чектелбестен, линия боюндагы телеграф мамылары чөлдүн ээн талааларын Стамбул менен байланыштырса, бедуиндердин кол салууларына каршы курулган полиция бөлүмдөрү долбоордун коопсуздугун камсыздады. Жол боюна орнотулган жети көлмө жана 37 суу сактагыч чөлдүн суусуздугуна каршы туруп, эки оорукана, үч цех линиянын тирүү организмдей үзгүлтүксүз иштешин камсыз кылды.      

Хижаз линиясы ошол мезгилде чоң кыйынчылыктар менен аткарылган ажылык сапарды жеңилдетүү максатын көздөгөн. Сириядан Мединага чейин болжол менен кырк күнгө жана Меккеге элүү күнгө созулган коркунучтуу ажылык сапар темир жолдун негизинде төрт-беш күнгө кыскармак. Бул ошол эле учурда ажылык сапарга кеткен чыгымды бир топ арзандатып, келечекте зыяратчылардын санын көбөйтмөк. Бирок бул эбегейсиз долбоор Меккеге жетүү максатына толук жете алган жок жана линиянын акыркы аялдамасы Медина болду.

Хижаз темир жолу Осмон империясынын жаңылануу кыймылынын символу катары кызмат кыла баштаганда, Хайфа менен Дамасктын ортосунда күн сайын үзгүлтүксүз каттамдар болуп, Дамаск менен Мединанын ортосунда жумасына үч жолу жүргүнчүлөр жана соода жүктөрү ташылып турду. Зарыл болгон учурда курулуш материалдарын, аскердик логистиканы жана зыяратчыларды ташуу үчүн кошумча поезд каттамдары уюштурулган.

1903-жылы Анадолудан келген усталар тарабынан курулган Хижаз темир жолу Амман вокзалынын негизги имараты бүгүнкү күндө Стамбулдагы Сиркежи темир жол станциясын эске салган жарашыктуулугу менен жүргүнчүлөрдү тосуп алууда. Кире бериштеги арка эшигинде дагы деле окула турган Осмон түркчөсүндө жана арабча жазылган жазуу имараттын өздүгүн тастыктаган документ сыяктуу. Султан II. Абдулхамидтин кол тамгасы жана курулуш датасы таштын бетинде кылымдык тарыхын шыбырап турат. Станциянын эң көңүлдү бурган өзгөчөлүгү – анын төрт бурчундагы кароол мунаралары. Бул сегиз бурчтуу мунаралар коопсуздук максатында гана эмес, имараттын табигый желдетүү системасы катары да кызмат кылат. Мунаралардын башындагы кичинекей терезелер чөл шамалын киргизүүгө ылайыкталган; ал жайдын аптаптуу ысыгында да ичине салкын аба агымын жаратат.    

Чоң залда, бийик шыптардын астында бара жатып, бир кезде шашма кадамдары менен вокзалды толтурган зыяратчыларды, соодагерлерди, саякатчыларды элестетем, азыр болсо үнсүз музейдей. Дубалдарды кооздогон геометриялык оймо-чийме плиткалар жана шыбактар ​​Стамбулдагы чеберлер тарабынан жасалган. Кассанын артында дагы деле илинип турган Осмондук поезд графиктери жана эрежелери убакыт токтогон учурду көрсөтүп турат.  

Чыгыш канатка өткөндө мени бир кезде Стамбулдан Мединага чейин созулган байланыш тармагынын маанилүү борбору болгон телеграф кеңсеси тосуп алат. Дубалга илинип турган морзе алфавити чийимдери, жез телеграф аппараттары ошол мезгилдин технологиялык деңгээлин көрсөтүп турат.

Станциянын короосундагы суу мунарасы болсо чөл чөйрөсү үчүн өзгөчө инженердик керемет; астындагы цистерна системасы жамгырдын суусун чогултуп, жай мезгилинде колдонуу үчүн сактайт. Станциянын батыш канатындагы мейманкана имараты зыяратчыларга бийик шыптуу бөлмөлөрү жана короосундагы фонтан менен ыңгайлуу эс алууга мүмкүнчүлүк берет. Имараттын ар бир бурчунда Осмон империясынын темир жол архитектурасынын чеберчилиги жана функционалдуулук түшүнүгү чагылдырылган.

Платформага чыккандан кийин Стамбулдагы Йылдыз сарайынын устаканаларында атайын куюлган металл мамычалар менен бекемделген жарашыктуу чатырдын астында турам. Дат баскан рельстер горизонтко карай созулуп жатат; илгери бул жерден жолго чыккан поезддер зыяратчыларды ыйык жерлерге алып барчу.

Бул имарат жөн эле вокзал эмес; ташка жана темирге чегилген тарых. Хижаз темир жолунун Амман магистралдык станциясы Осмон империясынын бул жерлерге калтырган эң баалуу мурастарынын бири катары заманбап Иорданиянын чок ортосунда убакытты талап кылууну улантууда.     

Маанды көздөй сапарымда темир жол линиясынын боюндагы чакан станцияларга барам. Катрана станциясында кесилген таштан жасалган суу сактагыч жана телеграф кеңсеси ошол мезгилдин инженердик кереметтери болуп саналат. Батн-эль-Гүл станциясында тоолордун арасына чебердик менен орнотулган темир жол обьектилери жана жумушчулардын турак-жайлары Осмон империясынын пландоосунун ийгилигин ачып берет. Эль-Хаса станциясынын жанындагы таш көпүрөлөр жана виадуктар болсо ошол мезгилдеги алдыңкы инженердик техникалар менен курулган.

Петрага жакындаган сайын темир жол линиясын курууда иштеген түрк инженерлери кандай кыйынчылыктарга туш болгонун ошончолук жакшы түшүнөм. Немистердин техникалык кеңеши астында Императордук Инженердик Мектептин бүтүрүүчүлөрү болгон Осмон инженерлери түзгөн пландар ар бир аска, ар бир өрөөндү эске алган. Архитектор Кемаледдиндин шакирттеринен инженер Хайри Бейдин күндөлүктөрүндө айтылган «кереметтүү үзүндүлөр» бүт даңкы менен менин алдымда турат. Тоолорду тешип өткөн туннелдер, айрым жерлерде 60 метрге чейин жеткен виадуктар, кесилген таштан курулган көпүрөлөр ошол мезгилдин инженердик деңгээлин айгинелеп турат. Таштак жерге рельс коюу үчүн иштелип чыккан атайын техникалар бүгүнкү күндө да суктанууну жаратууда. Ар бир 20 километрде курулган техникалык тейлөө станциялары жергиликтүү таштардан курулган чакан сепилдерге окшош. Бул имараттардын ар биринде суу сактагыч, оңдоочу мастерской жана кызматкерлердин баш калкалоочу жайлары каралган. Петранын кызыл аскаларына оюлуп жасалган туннель ооздору, Осмон инженерлеринин табият менен кантип шайкеш иштешкенин көрсөтөт. Темир жол линиясынын эң татаал бөлүмү болгон Петра-Маандын ортосу, менин алдымда техникалык жетишкендиктен тышкары көркөм чыгарма катары көтөрүлүп турат.

Иордания чөлүндөгү ар бир кадам Осмон империясынын бул жерлердеги терең издерин эске салат. Каср-эл-Эзракта курулган комплекс Осмон империясынын классикалык аскердик архитектурасынын бардык өзгөчөлүктөрүн өзүнө камтыйт: Сырткы дубалдардын бурчтарындагы бастиондор, ички короодогу курал-жарак кампалары жана сарайлар, гарнизон үчүн курулган мечит жана мончо. Кербен жолдорундагы мейманканалар ошол мезгилдеги соода турмушунун жандуу күбөлөрү. Айрыкча Хан-эз-Забибдеги станциянын таш дубалдары жана короосундагы фонтан Осмон мейманканасынын архитектурасынын эң кооз үлгүлөрүнүн бири. Суу өткөргүчтөрдүн айрымдары дагы деле колдонулуп келет; Гадара аймагындагы акведук системасы Осмон империясынын суу инженериясынын ийгилигин көрсөтөт. Вади-Румдун четиндеги Осмон коопсуздук жайлары стратегиялык пункттарга чебердик менен жайгаштырылган; ар бири кароол мунарасы же гарнизондун милдетин аткарат. Бул коопсуздук жайларынын кээ бирлериндеги кичинекей мечиттер жана фонтандар Осмондуктардын аскердик гана эмес, социалдык инфраструктурага да маани бергенин көрсөтүүдө.

Акабадагы акыркы аялдамага жеттим. Кызыл деңиздин көгүлтүр өңүн караган бул Осмон сепили бир кезде зыяратчылардын деңиз өткөөлүн коргогон кереметтүү түзүлүш. Султан II. Абдулхамид доорунда жаңыланган жана кеңейтилген Акаба сепили Кызыл деңиздин стратегиялык чекитинде укмуштуудай көрүнүш тартуулайт.

Султан II. Абдулхамиддин эң чоң проектилеринин бири болгон Хижаз темир жолу Осмон империясынын Мекке менен Мединага ылдам жана коопсуз транспортту камсыз кылуу кыялы менен пайда болуп, ошол эле учурда Ислам дүйнөсүнүн ыйык шаарларын байланыштырууну жана ажылык сапарларды жеңилдетүүнү максат кылган. Дамасктан башталып Мадинага чейин созулган бул линия транспортту гана жеңилдеткен жок; ошол эле учурда аймактагы экономикалык жана маданий жанданууну жаратты. Бирок Меккеге баруучу жолдун бөлүгү бүтө электе Биринчи дүйнөлүк согуштун башталышы менен долбоор токтоп калган.

Кошумчалай кетсек, Шариф Хусейндин 1916-жылы британиялыктар менен тымызын кызматташкан козголоңу бул темир жолдун тагдырын өзгөрткөн. Британ офицерлери провокация кылган бедуин топторунун тынымсыз чабуулдары линияны колдонууну кыйындаткан. Улуу согуштун каардуу шамалы Султандын кереметтүү долбооруна да таасир эткендиктен чөлдүн кумдарынын арасынан өткөн темир жол талкаланган. Лоуренстин жетекчилиги астындагы Шариф Хусейндин адамдары динамит менен рельстерди гана эмес, чөлгө чейин созулган цивилизациянын колдорун да кесип жатышты. Ар бир жарылуу, ар бир талкаланган рельс, ар бир кыйраган көпүрө менен бирге жүздөгөн чеберлердин, инженерлердин жана жумушчулардын эмгеги чөл кумдарына аралашты.

Дамасктан Мадинага чейинки үзгүлтүксүз линия азыр чындыгында кандай болсо, картада да үзүк үзүк. Ар бир үзүлгөн бөлүк, бир кезде бул жерлерде болгон биримдиктин кайгылуу элеси сыяктуу. 1920-жылы Севрдин катаал шарттары үстөлгө коюлганда Осмон империясы бир гана империяны эмес, чөлгө чегип түшүргөн бул кереметтүү эмгекти да калтырууга аргасыз болгон.

Хижаз темир жолу бүгүн функциясын жоготкон, рельстери дат баскан, станциялары талкаланган болушу мүмкүн; бирок бул кереметтүү долбоордун окуясы чөлдүн кумдарынын арасында кенчтей катылган бойдон калды. Ар бир кыйраган дубал, дат баскан рельс бизге темир жолдун гана эмес, цивилизациянын, сансыз адамдарды бириктирген керемет кыялдын да тарыхын баяндайт.