Хорасан түркчөсү

Хорасан түркчөсү

Хорасан аталышы байыркы фарс тилинде Хур (күн) жана асан (аян «келген, чыккан») сөздөрүнөн келип, «күн чыккан жер, күн жери; чыгыш аймагы» дегенди билдирет. Тарыхта Хорасан Ирандын түндүк-чыгышында жайгашкан абдан чоң географиялык аймактын аты болгон. Бүгүнкү күндө ал аймак үч бөлүккө бөлүнгөн; Мерв (Мари), Неса жана Серахс облусу, Түркмөнстан; Балх жана Герат аймагы Афганистан; калган бөлүгү Ирандын чегинде. Эң чоң бөлүгү Ирандын чек арасына кирет.

Белгилүү болгондой, Иран дүйнөдөгү тилдик жактан эң акыркы ачылган аймактардын бири. Бул өзгөчө Иран жерлеринде жашаган түрк элдеринин тилдерине тиешелүү деп айта алабыз.

«Түрк тилинин сыйкырдуу дүйнөсү» аттуу программабыздын бүгүнкү чыгарылышында Хорасан түрктөрү тууралуу кеп салабыз.

Атын эч бир түрк уруусунан эмес, жашаган географиясынан алган Хорасан түрктөрү 20-кылымда илим дүйнөсүнө таанылган.

 Хорасан түрктөрүнүн жашаган жери жана Хорасан түркчөсүн түшүндүрөбүз.

Бүгүнкү күндө Хорасан түрктөрү негизинен Ирандын түндүк-чыгышында жайгашкан Түндүк Хорасан жана Разави Хорасан провинцияларында жашашат. Бул аймактарда жашаган түрк калкы тууралуу так маалымат жок, бирок немис илимпозу Герхард Доерфер 1977-жылы жүргүзгөн изилдөөнүн натыйжасында Хорасан түрктөрүнүн калкынын саны 2 миллион экенин айтат.

Хорасан түрктөрү азыркы жашап жаткан географияга 11-кылымда селжуктардын жетекчилиги менен келгени белгилүү. Бул мезгилден кийин Хорасан аймагына түрктөрдүн күчтүү көчүнүн башталышы менен сөз болгон аймак толугу менен Селжуктардын аймагына айланган. Бүгүнкү күндө Ирандын Хорасан аймагында жашаган түрктөр ушул Огуз селжуктарынын неберелери экенин болжошот.

Хорасан түркчөсү бүгүнкү күнгө чейин илимпоздор тарабынан изилденип келгени менен анын тилдик өзгөчөлүктөрү тууралуу бизде жетиштүү маалымат жок. Хорасан түрктөрү, алардын тили жана маданияты илим дүйнөсүнө биринчи жолу 1926-жылы орус чыгыш таануучусу Владимир Алексеевич Иванов тарабынан киргизилген. Хорасан түркчөсүн биринчи жолу Герхард Доерфер (1977) ийне-жибине чейин изилдеп, алардын тили жөнүндө маанилүү маалыматтарды берген.

Бул маалыматка караганда, Хорасан түркчөсү Ирандын Хорасан аймагында жашаган огуз түрктөрү сүйлөгөн огуз тилинин бир бутагы жана өзүнө гана тиешелүү өзгөчөлүктөргө ээ. Географиялык жана лингвистикалык негиздер боюнча түрк диалектилеринин классификациясында түштүк-батыш же огуз тобуна кирет. Хорасандан башка Түркмөнстандын түндүгүндөгү тар аймакта да сүйлөшөт. Хорасан эли жашаган географиясында азербайжан жана түркмөн түркчөсүнөн айырмалоо үчүн диалектилерин «түрки» деп аташкан.

Белгилүү болгондой, Хорасан көч жана жортуулчулук жолдорунун кесилишинде жайгашкандыктан, калкы ар түрдүү улуттардан турат. Ушул себептен улам, Хорасан аймагында да ар кандай тилдерде сүйлөшөт. Мындан тышкары, Иранда расмий тил фарс тили болгондуктан жана расмий тилде социалдык, экономикалык жана маданий артыкчылыктарга ээ болгондуктан Хорасан түркчөсүнүн колдонулушу акырындык менен азаюуда. Мындан тышкары, Хорасан тилинде билимдин жетишсиздигинен, түрк маалымат каражаттарынын чектелүү колдонулушунун жана кээ бир түрк үй-бүлөлөрүнүн фарс тилин эне тили катары кабыл алуусунун натыйжасында оозеки тил катары мурдатан бери сүйлөнгөн Хорасан түркчөсүнүн колдонуу чөйрөсү андан ары тарыды. Жыйынтыгында Хорасан түркчөсү 2010-жылы ЮНЕСКО тарабынан чыгарылган «Жоголуу коркунучунда турган тилдердин Кызыл китебине» «жок болуп бараткан тилдер» категориясында катталган.

Урматтуу окурмандар, проф.др. Гүлсүм Килли Йылмаздын салымдары менен д-р. Саида Бурханеддинова даярдаган, Хорасан түрктөрү, Хорасан түрктөрү жашаган жер жана Хорасан түрктөрүнө арналган кыскача бөлүмдүн аягына жеттик. Кийинки бөлүмдө түрк диалектисинде сүйлөгөн башка географияда көрүшкөнчө, саламатта болуңуз.