تورکمن های کرکوک

آهنگ که در مورد کرکوک خوانده شده و مرا عمیقاً تحت تاثیر خود قرار داده بود هنوز هم فراموشم نمی شود. در این شهر باستانی که در شمال عراق موقعیت دارد از قدیم الایام تورک ها زندگی میکنند. در جاده ‌های کرکوک، در هر گوشه و کنار، می‌ توان آثار معماری عثمانی که 400 سال در این سرزمین حکمرانی کرده است و تأثیرات فرهنگی آن را مشاهده کرد. صحبت خود را با قلعه کرکوک و قیشله نظامی آن آغاز می ‌کنیم. این بنای تاریخی در طول تاریخ حیثیت مرکز نظامی و سیاسی شهر را داشته است. پس از اینکه کرکوک جز خاک دولت عثمانی شد در قرن 16 این قلعه به یک مرکز نظامی برای کنترل منطقه تبدیل گردید. قلعه که در دوران عثمانی به عنوان مرکز نظامی و اداری استفاده می ‌شد، هنوز بازتاب‌ های ظریف معماری عثمانی را در دیوارها و جزئیات دروازه‌ های خود حفظ کرده است. مسجد گوک قبله که در نزدیکی قلعه قرار دارد و به عنوان یک نمونه هنری از هنر عثمانی شناخته می ‌شود، گنبد خود را با کاشی ‌کاری ‌های زیبا تزئین کرده و گذشته را به حال وصل می‌ کند. قیشله کرکوک که در سال 1863 ساخته شده، تا حدی ویران شده است، اما بخش‌های باقی‌ مانده همچنان شکوه معماری نظامی عثمانی را به نمایش می ‌گذارد. یکی از غم ‌انگیزترین گوشه ‌های کرکوک، قبرستان افسران عثمانی است. این قبرستان که در داخل قلعه کرکوک و در کنار مسجد دانیال پیغمبر واقع شده، نگهدارنده گواهی‌ های سکوت تاریخ تورک ‌ها در این شهر است. نوشته‌ های عثمانی بر روی سنگ‌ های قبر، حکایت‌ های افسرانی را که جان خود را فدای این سرزمین کرده ‌اند، روایت می ‌کند. بسیاری از افسران عثمانی که در جنگ جهانی اول در سال 1918 به شهادت رسیدند، در اینجا دفن شده‌ اند. اگرچه برخی از سنگ ‌های قبر به مرور زمان فرسوده شده ‌اند، اما خانواده‌ های تورکمن محلی با دقت آن ‌ها را حفظ کرده ‌اند. در روز های جمعه، تورکمن‌ های مسن به قبرستان می ‌روند و فاتحه می ‌خوانند و گل می ‌گذارند. امروز این قبرستان نه تنها یک مکان یادبود است، بلکه مکانی مقدس است که عمق و فداکاری وجود تورک ‌ها در کرکوک را نشان می ‌دهد. گردش در محله ‌های تاریخی شهر تجربه‌ای متفاوت است. جاده ‌های باریک محله مصلی، گذشته نظامی محله توپچولر، خصوصیات ویژه محله آوجیلر و فعال بودن محله بازار از نظر تجاری، در هر گوشه حکایت جدیدی را بازگو می ‌کند. ساختمان‌ های قدیمی اداری محله سرای و بافت تاریخی محله تاش کوپریک به ما کمک می ‌کند تا نحوه سازمان ‌دهی زندگی شهری عثمانی را درک کنیم. در دوران عثمانی، کرکوک مرکز تجاری مهمی بود. بازار سرپوشیده "قیصریه" که در سال 1855 ساخته شده و هنوز هم به فعالیت خود ادامه می دهد، یکی از قدیمی ‌ترین و مهم‌ ترین مراکز تجاری شهر است. این بازار که در نزدیکی قلعه واقع شده است، قرن‌ هاست که به عنوان مرکز تجاری دوکانداران تورکمن خدمت می ‌کند. قیصریه به سبک بازار سرپوشیده ساخته شده است؛ در داخل این بنا راهروهای طاق‌دار، کوچه ‌های باریک و پیچیده، و محوطه ‌های کوچک وجود دارد. این بازار با هفت درب که روزهای هفته را نمایان می ‌کند و بیست و چهار رسته که ساعت‌ های شبانه ‌روز را به یاد می ‌آورد، توجه انسان ‌ها را به خود جلب می ‌کند. در رسته مسگری، همچنان صنایع دستی مس سنتی ادامه دارد و در بازار زرگری، مرکز صنعت زرگری تورکمن‌ ها موقعیت دارد. در رسته عطاری‌ ها، تجارت ادویه ‌جات و گیاهان دارویی صورت می گیرد و در بخش بزازی ها، لباس ‌ها و تکه ‌های سنتی تورکمن‌ ها به فروش می ‌رسد. در رسته آهنگری، ابزار آهنی دست ‌ساز تولید می ‌شود و رسته دیگری وجود دارد که در آن محصولات چرمی تولید شده و به فروش می رسد.  برخی از مغازه‌ ها در اینجا توسط خانواد ه‌های تورکمن به مدت پنج یا شش نسل اداره می ‌شود. بازار تنها یک مرکز تجاری نیست، بلکه مکانی است که میراث فرهنگی تورکمن ‌های کرکوک در آن زنده نگه داشته می ‌شود. هنوز کسبه کاران بین هم به زبان تورکی تورکمنی صحبت می‌ کنند و قهوه‌ خانه‌ های بازار همچون مراکز فرهنگی هستند که در آن‌ فرهنگ تورکمن ها زنده نگهداشته می ‌شود.

حدود 40 کیلومتر دورتر از کرکوک، آلتین کوپریک (پل طلایی) زیبایی خاص خود را دارد. این پل تاریخی که بر روی رود زاپ ساخته شده، یکی از نمادهای مهم وجود تورکمن ‌ها در این منطقه است. مهم‌ ترین بازسازی این پل در دوران عثمانی و در قرن 16 در زمان سلطنت سلطان سلیمان قانونی صورت گرفت و پل گسترش داده شد.  یکی از شاخه‌ های مهم جاده ابریشم از اینجا عبور می ‌کرد و پل که نقطه توقف کاروان ‌ها بود، به تدریج به یک منطقه مسکونی تبدیل شده و پایه ‌گذار شهرک آلتین کوپریک امروزی شد. برای حفظ و مراقبت این پل، وقف ‌های خاصی تأسیس شد تا این بنای تاریخی در طول قرن ‌ها پابرجا بماند.

اما این منطقه ما را به یکی از بزرگترین درد های تورکمن‌ ها، یعنی کشتار تورکمن ‌های آلتین کوپریک در 28 مارچ سال 1991 میلادی می ‌برد. این حادثه تلخ پس از جنگ خلیج فارس و در فضای آشفته منطقه رخ داد. در صبح روز 28 مارچ سال 1991 میلادی نیروهای مسلح وارد آلتین کوپریک شدند و به طور سیستماتیک به تورکمن‌ ها حمله کردند. ابتدا به خانه ‌ها وارد شده و مردان را دستگیر کردند. نسبت اینکه ماه مبارک رمضان بود این مردان روزه بودند. بر اساس گفته شاهدان عینی، تورکمن‌ های غیرنظامی که از خانه‌هایشان بیرون آورده شده بودند، در میدان شهر جمع شدند و تحت شکنجه قرار گرفتند. بیش از 100 نفر از تورکمن‌ ها تیرباران گردیده به داخل گودال که پر از خاک بود، انداخته شدند. بدین ترتیب در یک قبر دسته جمعی دفن گردیدند. سپس نیروها قسماً عقب ‌نشینی کرده و شهر تحت کنترل شدید نظامی قرار گرفت. اما بسیاری از خانواده‌ ها نتوانستند اجساد عزیزان شان را پیدا کنند.

این کشتار یکی از بزرگ‌ ترین مصیبت‌ هایی است که تورکمن‌ های عراق در تاریخ معاصر خود تجربه کرده‌ اند و به عنوان یکی از تلخ ‌ترین نمونه ‌های فشار و خشونت سیستماتیک علیه تورکمن ‌ها در منطقه ثبت شده است.

وجود تورک ‌ها در کرکوک تنها به یک گروه قومی محدود نمی ‌شود. این سرزمین ‌ها گواه زنده از یک فرهنگ، زبان و سنت هزار ساله هستند. در چشمان تورکمن ‌هایی که در هر گوشه از این شهر دیده می ‌شوند، غرور این میراث عمیق درخشان است. با باور به این که فرهنگ تورکمن در این سرزمین‌ ها برای همیشه زنده خواهد ماند به صحبت های امروز مان پایان می دهیم.