Turk dunyosiga bag‘ishlangan umr - 16

Maxtumquli Firog‘iy 1733 – yili Etrek va Gurgen daryolari oralig‘idagi Xojigovshanda dunyoga keldi. Shoirning Maxtumqulidan boshqa nomi bor - yo‘qligi haqida hozircha hech qanday ma’lumot yo‘q. Hatto Maxtumquli nomining taxallus bo‘lishi mumkinligi ham aytilmoqda. Mahtumqulining otasi, ko‘chmanchi Go‘klen urug‘ining Gerkez qabilasidan bo‘lgan Garri Molla nomi bilan tanilgan Do‘vletmemet Azadi ham o‘z davrining yetakchi shoirlaridan biri edi. Maxtumquli boshlang‘ich ta’limni otasidan olgan bo‘lib, u kigizchilik, zargarlik kabi ajdodlardan qolgan kasblarni ham o‘rgangan. Ta’limini Qizilayoqda, so‘ngra Buxorodagi Ko‘kaldosh madrasasida davom etdi. Bir muncha vaqt o‘tgach, u do‘sti va sibiryalik turkman Nuri Kozim ibn Bohir bilan birgalikda turkmanlar yashagan hududlarga sayohatga chiqdi. Mahtumquli va Nuri Kozim avvalom bor Afg‘onistonga, Hindistonga, so‘ngra Kobul orqali O‘zbekistonga o‘tib u yerda Marg‘ilon, Andijon va Samarqandga boradilar. Takliflarga binoan Ko‘kaldoshda bir muddat yashagach, o‘sha davrning eng mashhur madrasasi bo‘lgan Xivadagi Sherg‘ozida ta’limini yana uch yil davom ettirdi. U zo‘r shogird bo‘lib, shogirdlarning xalifasiga aylanib, vaqti - vaqti bilan ustozi o‘rniga saboq berdi. Nuri Kozim bilan Sherg‘ozida bo‘lganlarida bu madrasada turkmanlar uchun bir bo‘lim ochildi. Hayotining keyingi davrlari haqida ko‘p ma’lumot bo‘lmagan shoirning 1783 - yildan keyingi sanalarda vafot etgani taxmin qilinmoqda. U sheʼrlarida koʻproq Mahtumquli ismini, baʼzan esa Pirog‘iy (Firâġī, Firâkī) taxallusini ishlatgan. Maxtumquli turkman qabilalari orasida qonli to‘qnashuvlar yuz bergan, Eron shohi bilan Xiva xonligi turkmanlar bilan kurashgan bir paytda o‘z uy - joyidan ko‘chirilgan, qul bozorlarida sotilgan, boyliklari talon - taroj qilingan xalqiga achinib, she’rlarida ana shular dardini ifoda etgan. Turkman birligini ta’minlash esa uning eng katta orzularidan biri bo‘lgan. XVIII – asr turkman hayotini aks ettirgan sheʼrlariga nazar tashlab, davr ijtimoiy hayotini tahlil qilish mumkin. Ijtimoiy tartibsizliklar keltirib chiqaradigan ba’zi din ulamolari va ma’murlar, kambag‘allarga zulm o‘tkazayotgan boylar, pora olayotgan karvanboshlar haqidagi shikoyatlar uning she’riyatidagi motivlardan ba’zilaridir. Akalari asirga olinib, olib borilgan joylarda o‘lishi ham unga qattiq ta’sir qilgan va she’rlarida o‘z aksini topgan voqealardandir. Adabiy Sharq turkchasidan tashqari arab va fors tillarini ham o‘rgangan Maxtumquli Nizomiy, Sa’diy Shiroziy, Alisher Navoiy va Fuzuliy kabi mumtoz shoirlarni o‘qigan. Shunga qaramay u o‘zidan oldingi she’rlar kabi mumtoz turk adabiy tilida emas, umuman olganda, jo‘shqin turkman talaffuzi bilan, sodda uslubda she’rlar qalamga olgan. Shunday qilib, u turkman adabiy tilining shakllanishi va rivojlanishiga ulkan hissa qoʻshdi. U turkman adabiyotida kashshof bo‘lishdan tashqari, har jihatdan turkman ko‘rinishining namunasi bo‘lgani uchun ham xalqi tomonidan sevilgan. Turkmanistonda 1983 - yili tavalludining 250 - yilligi sifatida keng ko‘lamli tadbirlar uyushtirildi. Maxtumquli haqidagi tadqiqotlar 1842 - yildan beri davom etmoqda. Mahtumquli nomidagi til va adabiyot instituti qo‘lyozmalar bo‘limida shoir devonining 100 dan ortiq nusxasi saqlanmoqdadir. Tavalludining 250 - yilligi munosabati bilan 1983 - yili Ashxobodda kirill alifbosida Shomuhammat Gandimov tomonidan ikki jild sifatida tayyorlangan devoni, she’rlari eng ko‘p jamlagan ishonchli nashr hisoblanadi. Bundan tashqari, 1988 - yili Ashxobodda arab harflari bilan boshqa nashr bosib chiqarilgan. Uning aniqlangan she’rlari soni 500 taga yetadi. Turkiyada 1961 - yili «Mahdumquli devoni va yetti asrlik turk she’ri» nomi bilan Husayin Kozim Qadriy tomonidan tayyorlanib nashr etilgan. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, Himmet Biray tomonidan 1992 - yili bir muqaddima bilan shoirning 304 ta she’ri tayyorlanib, «Mahtumquli devoni» nomi bilan chop etilgan.