beshinchi yilida؛ 15 - iyul

beshinchi yilida؛ 15 - iyul

küntertip we analiz (81)

(murat yéshiltash)

hörmetlik radiyo anglighuchilar! «küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning xewpsizlik tetqiqatliri diriktori we yazghuchisi murat yéshiltash teripidin teyyarlanghan «beshinchi yilida؛ 15 - iyul» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.

**** ** *** *********

2016 - yili 15 - iyulda hökümetni aghdurup, türkiyeni kontrolluqigha kirgüzüwilish üchün fethullahchi térrorluq teshkilati teshkilligen emma meghlub bolghan herbiy siyasiy özgirish urunushi yüz bergenkige saq besh yil boldi. siyasiy özgirishning meghlub bolushini ishqa ashurghan nurghun sewebler bar. bu seweblerning eng muhimi xelqning türkiye démokratiyesini qoghdighan jasaretlik pozitsiyesidur. siyasiy özgirishke qarshi ochuq pozitsiye bildürgenliki siyasiy özgirishning aldini élishtiki eng muhim amillarning biri boldi. siyasiy özgirishke qarita ijtimaiy we siyasiy pozitsiye türkiyening démokratik we ijtimaiy berdashliq bérish iqtidarini mustehkemlidi. besh yildin kéyin, 15-iyulning menisi téximu yaxshi chüshinilinishke bashlidi.

chünki besh yildin kéyin türkiyening ichki we tashqi siyasitide muhim özgirishler boldi. fethullahchi térrorluq teshkilati éléméntlirini tazilash jeryani besh yildin buyan muweppeqiyetlik dawamlashti. döletning muhim organlirigha singip kirip yoshurulghan nurghun fethullahchilar ashkarilinip ya qoghlandi yaki sotqa tapshuruldi. bu dairide, nurghunlighan fethullahchi térrorluq teshkilati ezaliri türkiye qoralliq qisimliridin tazilandi we armiyening halqiliq heriketlerde duch kélish éhtimali bolghan xewipler azaytildi. bixeterlik we axbarat saheliride ünümlük charilerni ishqa sélip, istixbaratqa oxshash muhim organlarda  élip bérilghan tazilash arqiliq yüz bérish éhtimali bolghan xeterler eng töwen chekke chüshürüldi.

15-iyuldin kéyinki eng chong muweppeqiyet bixeterlik saheside élip bérilghan islahatlar bilen ishqa ashti. bu dairide zhandarma we déngiz sahili muhapizet etriti qomandanliq ishtabi ichki ishlar ministirliqigha tewe qilindi. armiye bash qomandanliq ishtabining bir qisim qomandanlirining wezipiliri özgertilip, dölet mudapie ministirliqi téximu bek aldinqi pilangha chiqirildi .bixeterlik sahesidiki biyurokratik tazilash we bixeterlik sahesi islahatining tunji netijisi térorluqqa qarshi küreshte namayan boldi. bu dairide, térorluq teshkilati p k k gha qarshi téximu ünümlük istratégiye yolgha qoyulush bilen bir waqitta, süriyidiki daéshqa qarshi firat qalqini herikiti arqiliq her ikki térorluq teshkilatlirining tesiri eng töwen chekke chüshürüldi we bu rayonlar térrorluqtin tazilandi. bu jeryanda iraqqa qayta orunlashmaqchi bolghan p k k gha qarshi yolgha qoyulghan yéngi térorluqqa qarshi turush istratégiyesimu térrorluq teshkilatining rayondiki paaliyetlirini muweppeqiyetlik halda töwenletti. bu sahelerde élip bérilghan islahatlar yéngi bir siyasiy istratégiyening emelge ishishini ishqa ashurup, türkiyening liwiye, süriye, iraq, taghliq qarabagh we sherqiy aq déngiz qatarliq halqiliq tashqi siyaset mesililiride téximu aktip halgha kélishige sharait hazirlap berdi.

tashqi siyasette bolsa, goya bösüsh hasil qilindi. 15-iyuldin kéyinki eng muhim qedem süriyede tashlandi. türkiye firat qalqini herikiti arqiliq daéshni chégrasidin tazilap, p k k ningmu firat deryasining gherbide mewjut bolup turalishini mumkin bolmaydighan halgha keltürdi. 2018-yili 1-ayda bashlanghan zeytun shéxi herikiti arqiliq p k k afrindin qoghlap chiqirildi. shundaq qilip, türkiye süriye krizisida téximu aktip rol oynashqa bashlidi. 2019-yili öktebirde élip bérilghan «tinchliq bahari herikiti» arqiliq firatning sherqidiki térorluq teshkilati p k k ni hujum nishanni qilghan türkiye, p k k ning süriyediki paalliqi we shimalda atalmish ​​térrorluq dölitini qurushining aldini élishta utuqqa érishti. idlib krizisining hel qilinishi üchünmu teshebbuskarliqni ishqa sélip, 2020-yili martta idlibtiki süriye hakimiyitige éghir zerbe berdi. bu barliq herbiy heriketler türkiyening 15-iyuldin kéyinki diplomatik üstelde téximu aktip bolushigha sharait hazirlap berdi.

bu heriketler eng ünümlük netije bergen yene bir sahe liwiye idi. 2011-yildin bashlap liwiye krizisida diplomatik usullarni qollanghan türkiye, 2019-yili 4- iyulda b d t teripidinmu étirap qilinghan qanunluq tiripoli hökümitini aghdurmaqchi bolghan hafterge qarshi liwiye döletlik muresselishish hökümitini qollap - quwwetlidi. bu dairide liwiye döletlik muresselishish hökümiti bilen kélishim imzalidi we hafter küchlirining tiripolini igiliwélishining aldini aldi. uningdin kéyin, hafterni chékindürüp, liwiyede yéngi bir dewrning bashlinishini ishqa ashurdi. 2020-yilida taghliiq qarabagh mesiliside ezerbeyjanni qollap – quwwetlesh arqiliq erméniyeni chékinidürüp, rayon xaraktérliq barliq mesililerde diplomatiye jehettin aktip we herbiy jehettin arilishish küchi yuqiri ikenliki namayan qildi.

aridin mana besh yil ötkendin kéyin 15-iyulgha qaraydighan bolsaq, her jehettin türkiyege nisbeten tarixiy xaraktérliq bösüsh hasil qiliniwatqanliqini chüshüneleymiz.