ئىران - ئىسرائىلىيە توقۇنۇشى

تۈركىيە ئاۋازى رادىيوسى: ئىراننىڭ ئىسرائىلىيەگە قىلغان ئەڭ ئەڭ ئاخىرىقى ھۇجۇمى رايوننى ۋە خەلقئارانى قايتىدىن جىددىيچىلىككە مۇپتىلا قىلدى. قانداقلا بولمىسۇن، بۇ توقۇنۇشنى پەقەت ھەربىي رامكا ئىچىدىلا ئانالىز قىلىش يېتەرلىك بولمايدۇ، ئەلۋەتتە.

چۈنكى ئىران بىلەن ئىسرائىلىيە ئوتتۇرىسىدىكى جىددىيچىلىك يەر شارى كۈچ دىنامىكلىرى، رايون خاراكتېرلىك مۇقىمسىزلىق ۋە خەلقئارالىق دىپلوماتىيەنى شەكىللەندۈرىدىغان چوڭقۇر ۋە مۇرەككەپ قۇرۇلمىغا ئىگە.

ئىسرائىلىيەنىڭ ئىران كونسۇلخانىسىغا قىلغان ھۇجۇمى ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى ئۆچ ئېلىش ھەرىكىتىنى پەقەت ئىككى دۆلەت ئوتتۇرىسىدىكىلا بىۋاسىتە توقۇنۇش بولماستىن، بەلكى چوڭ دۆلەتلەر قاتناشقان تېخىمۇ كەڭ بىر سەھنىنىڭ پارچىسى دېيىشكە بولىدۇ.  ئامېرىكىنىڭ ئىسرائىلىيەنى قوللىشى، ئىران بىلەن بولغان جىددىيچىلىك مۇناسىۋىتى، رۇسىيە ۋە خىتاينىڭ رايونغا قاراتقان سىياسىتى قاتارلىقلار بۇ توقۇنۇشنىڭ كۆپ تەرەپلىمىلىك خاراكتېرىنى نامايان قىلماقتا. بولۇپمۇ ئىراننىڭ ئىسرائىلىيەگە قارشى قوللانغان ھەربىي تاكتىكىسى ۋە ئىستراتېگىيەسى رايوندىكى  كۈچ تەڭپۇڭلۇقىدا ئۆزىنىڭ ئورنىنى كۈچەيتىشنى مەقسەت قىلماقتا. ھۇجۇملارنىڭ ماسلاشتۇرۇلغان ۋە ھېسابلانغان ئۇسۇلدا ئېلىپ بېرىلىشى ئىراننىڭ ھەربىي كۈچ بولۇپلا قالماي، ئۆز نۆۋىتىدە يەنە ئىستراتېگىيەلىك بىر ئاكتىيور ئىكەنلىكىنىڭ  ئەھمىيىتىنى ئاشۇرماقتا.

ئىراننىڭ ئۆچ ئېلىش سۈپىتىدە ئېلىپ بارغان «ھەقىقىي ۋەدە ھەرىكىتى» ئىسرائىلىيەنىڭ ھاۋا  مۇداپىئە سىستېمىسىغا نىسبەتەن چوڭ رىقابەت دەپ قارالماقتا. گەرچە ئىسرائىلىيەنىڭ تۆمۈر گۈمبەز قاتارلىق مۇداپىئە سىستېمىلىرى ئىراننىڭ باشقۇرۇلىدىغان بومبا ۋە ئۇچقۇچىسىز ئايروپىلان ھۇجۇمىغا قارشى بىر قەدەر مۇۋەپپەقىيەتلىك مۇداپىئەلىنىشنى كۆرسىتەلىگەن بولسىمۇ، ئەمما بۇ ئەھۋال ئىسرائىلىيەنىڭ ھەمىشە مۇۋەپپەقىيەتلىك بولالايدىغانلىقىدىن دېرەك بەرمەيدۇ. ھۇجۇمنىڭ تەننەرخى ئەرزان ئەمما مۇداپىئەنىڭ تەننەرخى قىممەت بولۇشى ئىسرائىلىيەگە نىسبەتەن  ئۇرۇشنىڭ داۋاملىشالىشىنى ئېغىر مەسىلىگە ئايلاندۇرماقتا. شۇڭلاشقا ئىراننىڭ ھۇجۇم قىلىش ئىقتىدارى ئىسرائىلىيە ۋە ئۇنىڭ ئىتتىپاقداشلىرىغا نىسبەتەن داۋاملىق چوڭ تەھدىت ئامىلى بولۇپ كەلمەكتە. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئىران ئىنقىلاب مۇھاپىزەتچىلىرى ئارمىيەسى (IRGC) قوماندانى ھۆسەيىن سالامىنىڭ باياناتى بىلەن ئىسرائىلىيە-ئىران ھەربىي توقۇنۇشىدىكى ئەنئەنىۋى قېلىپ ئۆزگەرتىلگەن ئەھۋالدا تۇرماقتا.

سالامى ئىراننىڭ ئىسرائىلىيەگە قايتۇرما زەربە بېرىش ھەرىكىتى بىلەن يېڭى تەڭلىمىنى بارلىققا كەلتۈرگەنلىكىنى تەكىتلىدى. سالامى بۇ تەڭلىمە دائىرىسىدە، بۇنىڭدىن كېيىن، ئىسرائىلىيەنىڭ ئىراننىڭ مەنپەئەتىگە، مال- مۈلكىگە،،خادىملىرى ۋە پۇقرالىرىغا قىلىدىغان ھەرقانداق ھۇجۇملىرىغا بىۋاسىتە ئىران زېمىنىدىن جاۋاب قايتۇرىدىغانلىقىنى جاكارلىدى.

ئىسرائىلىيەنىڭ ئىنكاسى بولسا، ئۇنىڭ خەلقئارا سەھنىدە يالغۇز ھەرىكەت قىلالمايدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بەردى. ئامېرىكانىڭ رايوندىكى مەۋجۇتلۇقى ۋە ئىسرائىلىيەنى قوللىشى ئىسرائىلىيەنىڭ قارار ماقۇللاش جەريانلىرىدا ھەل قىلغۇچ رول ئوينىماقتا. بۇ ئەھۋال ئۆز نۆۋىتىدە يەنە ئىسرائىلىيەنىڭ رايوندىكى بىخەتەرلىك سىياسىتىنى بەلگىلەشتە خەلقئارالىق دىپلوماتىك مۇناسىۋەتلىرىگە  تايىنىشلىق ئىكەنلىكىنى ئاشكارىلاپ بەرمەكتە.

بۇ قېتىمقى توقۇنۇش يەنە، ئىسرائىلىيەنىڭ ئىچكى قىسمىدىمۇ ھەر خىل سىياسىي  دىنامىكلەرنى پەيدا قىلدى. نېتانياھۇ ھۆكۈمىتىنىڭ بىخەتەرلىك سىياسىتى ھەم دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىدا ئېغىر تەنقىدلەرگە دۇچ كەلدى ھەمدە سىجىللىقتىن نەقەدەر ئۇزاق سىياسەت ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاندى. ئىسرائىلىيە خەلقىمۇ ھۆكۈمەتنىڭ بۇ كىرىزىسنى قانداق بىر تەرەپ قىلىدىغانلىق مەسىلىسىدە ئىختىلاپقا چۈشكەن ۋەزىيەتتە تۇرماقتا. خەلقنىڭ بىر قىسمى ئىرانغا تېخىمۇ قاتتىق ئىنكاس قايتۇرۇش كېرەك دەپ قارىسا، يەنە بىر قىسمى  كەڭ كۆلەملىك ئۇرۇشنىڭ خەتەرلىك ئىكەنلىكىنى تەكىتلىمەكتە.

ئىران ئۈچۈن ئېيتقاندا، بۇ توقۇنۇش يالغۇز كۈچ كۆرسىتىشلا ئەمەس، بەلكى ئىستراتېگىيەلىك ھېسابلىشىش، دېيىشكىمۇ بولىدۇ. ئىران بۇ ھۇجۇملار ئارقىلىق ئىسرائىلىيەگىلا ئەمەس، رايوندىكى ۋە دۇنيادىكى رەقىبلىرىگىمۇ ئۇچۇر بەرگەن بولدى. ئىراننىڭ دۆلەت بىخەتەرلىك مەنپەئەتىنى قوغداش ۋە رايوندىكى چىكىندۈرگۈچ كۈچىنى  مۇستەھكەملەشنى مەقسەت قىلغانلىقى ئېنىق كۆرۈنۈپ تۇرماقتا. ئىراننىڭ قىلغان ھۇجۇملىرى بولۇپمۇ ئىسرائىلىيەنىڭ  ھەربىي ۋە ئاممىۋى ئۇل ئەسلىھەلىرىگە ھۇجۇم قىلىشقا قارىتا  ئىراننىڭ ھەربىي ئىقتىدارى شۇنداقلا كۈچلۈك ئىرادىسىنىڭ نامايەندىسى دەپ قارالماقتا. ئىران بۇ ھەرىكەتلەر ئارقىلىق رايوندىكى ۋە  خەلقئارادىكى ئاكتىيورلارغا ئۆزىنىڭ چېكىندۈرگۈچ كۈچىنىڭ تەسىرىنى ئاشۇرۇش، ئۆز نۆۋىتىدە يەنە  ئىچكى سىياسەتتىمۇ  ئورنىنى كۈچەيتىشنى نىشان قىلماقتا. چۈنكى ئىران ھۆكۈمىتى دۆلەتنىڭ شان-شەرىپى ۋە مۇستەقىللىقىنى قوغداش نۇتۇقلىرى بىلەن بىرگە ھەم ئىچكى قاتلامدا ھەم  رايون سەۋىيەسىدە  قوللاپ - قۇۋۋەتلەشنى تەلەپ قىلماقتا.

ئىران بىلەن ئىسرائىلىيە ئوتتۇرىسىدىكى بۇ  قېتىمقى توقۇنۇش ئىسرائىلىيەنىڭ ئەرەب دۇنياسى بىلەن بولغان مۇناسىۋەتلىرىگىمۇ ئېغىر تەسىر  يەتكۈزمەكتە. ئىسرائىلىيە ئىراننىڭ ھۇجۇمىغا ئىنكاس قايتۇرغاندا ئەرەب دۆلەتلىرى بىلەن بولغان ئىتتىپاقداشلىقىنى ساقلاشنىڭ زۆرۈرلۈكىنى ھېس قىلماقتا. بۇنداق قىلىش ئىسرائىلىيەگە نىسبەتەن ئۇزۇن مۇددەتلىك ئىستراتېگىيەلىك نىشان ۋە رايوندىكى ئىتتىپاقداشلىققا نىسبەتەن ھالقىلىق تەڭپۇڭلاشتۇرۇش ئامىلىغا ئايلانماقتا.

بۇ توقۇنۇشنىڭ يەنە بىر مۇھىم تەرىپى؛ ئىراننىڭ ئىچكى سىياسىتى ۋە خەلق رايى بولۇپ،  ئىران ھۆكۈمىتى دۆلەتنىڭ شەرىپىگە ۋە بىخەتەرلىكىگە  قارىتە خەلقنىڭ قارىشىنى مۇستەھكەملەش ئۈچۈن تاشقى سىياسەت ۋە ھەربىي ھەرىكەتلەرنى قوللانماقتا. بۇ ئىراننىڭ ھەم  ئىچكى سىياسەتتىكى ئورنىنى كۈچەيتمەكتە ھەم خەلقئاراغا  چېكىندۈرگۈچ كۈچى ۋە مۇستەقىللىقى توغرىسىدا كۈچلۈك ئۇچۇر بەرمەكتە.

يېغىپ ئېيتقاندا،  ئىران-ئىسرائىلىيە توقۇنۇشى كۆرۈنگەن ھەربىي ھەرىكەتلەردىن تېخىمۇ چوڭ مەنىلەرنى ئىپادىلەيدۇ. بۇ ئەھۋال رايون خاراكتېرلىك ۋە خەلقئارالىق كۈچلەر ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتلەرگە، دىپلوماتىيە  ۋە بىخەتەرلىك سىياسىتىگە چوڭقۇر تەسىر كۆرسىتىدىغان ئاكتىپ ۋە كۆپ تەرەپلىمىلىك توقۇنۇش بولۇپ قىلىشىنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ.

خەلقئارا جەمئىيەت تېخىمۇ كۆپ مەسئۇلىيەتنى ئۈستىگە ئېلىپ، ھەل قىلىش چارىسىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشى كېرەك  ھەمدە بۇخىل توقۇنۇشلارنىڭ رايونغىلا ئەمەس، يەر شارىنىڭ تىنچلىقى ۋە بىخەتەرلىكىگىمۇ ئېغىر  تەسىر كۆرسىتىدىغانلىقىنى تونۇپ يېتىشى كېرەك. ئىران ۋە ئىسرائىلىيە ئوتتۇرىسىدا داۋاملىشىۋاتقان  بۇ توقۇنۇش باشقا رايون خاراكتېرلىك ئاكتىيورلارنى ۋە چوڭ كۈچلەرنى ئورتاق بۆلۈنمە مەنپەئەتلەرنى چۆرىدىگەن ھالدا يېڭى ئىتتىپاقلىقلارنى شەكىللەندۈرىدىغان تەرزىدە بىر يەرگە جەم قىلماقتا. بۇ ئىتتىپاقلىق  توقۇنۇشنىڭ خەلقئارا سىياسەتتىكى تەسىرىگە بەلگىلىگۈچى تۈس بېرەلىشى مۇمكىن.