مەختۇمقۇلى فىراقى

تۈركىيە ئاۋازى رادىيوسى: مەختۇمقۇلى 1733-يىلى ئەترەك بىلەن گۈرگەن دەريالىرى ئارىسىدىكى خاچىگوۋشاندا دۇنياغا كەلگەن. بىر تەخەللۇسلۇقىنى تەسەۋۋۇر قىلىشقا بولىدىغان مەختۇمقۇلى (مەخدۇمقۇلى، ماغتىمگۇلى)دىن باشقا شائىرنىڭ باشقا ئىسمىنىڭ بارلىقى ئېنىق ئەمەس. كۆچمەن گۆكلەن ئايمىقىنىڭ گەركەز قەبىلىسىدىن بولغان مەختۇمقۇلىنىڭ گاررى موللا دېگەن نام بىلەن تونۇلغان دادىسى دەۋلەتمەمەت ئازادىمۇ ئۆز دەۋرىنىڭ ئالدىنقى قاتاردىكى شائىرلىرىنىڭ بىرى ئىدى. مەختۇمقۇلى باشلانغۇچ مائارىپىنى دادىسىنىڭ يېنىدا باشلىغان. ئۇ يەنە گىلەمچىلىك، زەرگەرلىككە ئوخشاش ئاتا كەسىپلىرىنىمۇ ئۆگەنگەن. ئۇ ئوقۇشىنى دەسلىپىدە قىزىلئاياقتا، ئارقىدىن بۇخارادىكى كۇكەلتاشتا داۋاملاشتۇرغان. مەلۇم مەزگىلدىن كېيىن سېبىرىيەلىك تۈركمەن دوستى نۇرى كازىم ئىبنى بەھر بىلەن بىرلىكتە تۈركمەن ئاھالىلىرىنى ئېكسكۇرسىيە قىلىشقا ئاتلانغان. مەختۇمقۇلى بىلەن نۇرى كازىم ئافغانىستان، ھىندىستان، ئاندىن كابۇل ئارقىلىق ئۆزبېكىستانغا ئۆتۈپ، مەرغىلان، ئاندىجان (ئەنجان) ۋە سەمەرقەنتنى زىيارەت قىلغان. تەكلىپكە بىنائەن كۇكەلتاشتا بىر مەزگىل تۇرغاندىن كېيىن،  ئەينى دەۋرنىڭ ئەڭ مەشھۇر مەدرىسىسى بولغان خىۋەدىكى شىرغازىدا يەنە ئۈچ يىل ئوقۇشىنى داۋاملاشتۇرغان. ئۇ ياخشى ئوقۇغۇچى بولۇش سۈپىتى بىلەن، تالىپلارنىڭ خەلپىتى بولغان، ھەتتا بەزىدە ئۇستازىنىڭ ئورنىدا دەرس ئۆتكەن. ئۇ نۇرى كازىم بىلەن شىرغازىدا تۇرغان مەزگىلدە، مەدرىستە تۈركمەنلەر ئۈچۈن بىر بۆلەك ئېچىلغان. ھاياتىنىڭ كېيىنكى مەزگىللىرى ھەققىدە يېتەرلىك ئۇچۇر بولمىغان شائىر 1783-يىلدىن كېيىنكى بىر ۋاقىتتا ۋاپات بولغان بولۇشى تەخمىن قىلىنماقتا.

ئۇ شېئىرلىرىدا كۆپىنچە «مەختۇمقۇلى» دېگەن ئىسىمنى، بەزىدە پىراقى (پىراغى) دېگەن تەخەللۇسىنى قوللانغان. مەختۇمقۇلى تۈركمەن قەبىلىلىرى ئارىسىدا قانلىق توقۇنۇشلار يۈز بەرگەن، ئىران شاھلىقى بىلەن خىۋە خانلىقى تۈركمەنلەرگە قارشى ئاتلانغان مەزگىلدە ئۆي-ماكانلىرىدىن ئايرىلىپ قالغان، قۇل بازارلىرىدا سېتىلىۋاتقان ۋە مال-مۈلۈكلىرى بۇلاڭ-تالاڭ قىلىنىۋاتقان خەلقى ئۈچۈن قەلبى پۈچۈلانغان ۋە ئۇلارنىڭ كۈلپەتلىرىنى شېئىرلىرىدا ئىپادىلىگەن. تۈركمەنلەرنىڭ ئىتتىپاقلىقىغا كاپالەتلىك قىلىش، ئۇنىڭ ئەڭ ئۇلۇغ غايىسى بولغان. ئۇنىڭ 18-ئەسىر تۈركمەنلىرىنىڭ تۇرمۇشىنى ئەكس ئەتتۈرگەن شېئىرلىرىغا قاراپ، ئەينى دەۋرنىڭ ئىجتىمائىي ھاياتىنى تەھلىل قىلىشقا بولىدۇ. ئىجتىمائىي داۋالغۇشلارنى كەلتۈرۈپ چىقارغان بىر قىسىم دىنىي ئۆلىمالار بىلەن باشقۇرغۇچىلار قاتلىمىدىن، نامراتلارنى ئەزگۈچى بايلار بىلەن پارىخورلاردىن شىكايەت قىلىشمۇ ئۇنىڭ شېئىرلىرىدىن ئورۇن ئالغان. ئاكىلىرىنىڭ ئەسىرگە ئېلىنىپ ئېلىپ كېتىلگەن چەت يەرلەردە ئۆلۈپ كېتىشىمۇ ئۇنىڭغا چوڭقۇر تەسىر قىلغان بولۇپ، ئۇ ۋەقەلەرنى شېئىرلىرىدا ئەكس ئەتتۈرگەن. شەرق ئەدەبىي تۈركچىسى بىلەن بىرلىكتە ئەرەبچە ۋە پارسچىنىمۇ ئۆگەنگەن مەختۇمقۇلى، نىزامى، سەئىدى شىرازى، ئەلشىر نەۋائى ۋە فۇزۇلىغا ئوخشاش كىلاسسىك شائىرلارنىڭ ئەسەرلىرىنى ئوقۇغان. شۇنداق بولۇشىغا قارىماي، ئۇ ئۆزىدىن ئىلگىرىكىلەرگە ئوخشاش كىلاسسىك تۈرك ئەدەبىي تىلىدا ئەمەس، بەلكى جانلىق تۈركمەن شېۋىسىنى قوللىنىپ، ئاددىي ئۇسلۇبتا شېئىرلارنى يېزىش ئارقىلىق تۈركمەن ئەدەبىي تىلىنىڭ بارلىققا كېلىشى ۋە تەرەققىياتىغا مۇھىم تۆھپىلەرنى قوشقان. ئۇ تۈركمەن ئەدەبىياتىنىڭ سەركىسى بولۇش بىلەنلا قالماي، تىپىك تۈركمەن تىپىنىڭ ئۈلگىسى بولۇش ئارقىلىق خەلقىنىڭ ياقتۇرۇشى —قوبۇل قىلىشىغا ئېرىشكەن.

1983-يىلى تۈركمەنىستاندا مەختۇمقۇلى تەۋەللۇتىنىڭ 250-خاتىرە يىلى كەڭ كۆلەملىك پائالىيەتلەر ئۆتكۈزۈلۈپ تەبرىكلەندى. مەختۇمقۇلى ھەققىدىكى تەتقىقاتلار 1842-يىلىدىن بۇيان داۋاملاشماقتا. مەختۇمقۇلى تىل ۋە ئەدەبىيات ئىنستىتۇتىنىڭ قوليازما ئەسەرلەر بۆلۈمىدە، شائىرنىڭ دىۋانىنىڭ 100 دىن ئارتۇق نۇسخىسى بار. 1983-يىلى تەۋەللۇتىنىڭ 250 يىللىقى مۇناسىۋىتى بىلەن، ئاشخابادتا شامۇھەممەت گاندىموۋ تەرىپىدىن تەييارلانغان كىرىل ئېلىپبەسىدىكى ئىككى توملۇق دىۋان، ئەڭ كۆپ شېئىرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئىشەنچلىك نەشر ھېسابلىنىدۇ. بۇنىڭدىن باشقا، 1988-يىلى ئاشخابادتا ئەرەب ھەرپلىرى بىلەن تەييارلانغان يەنە بىر نۇسخىسىمۇ نەشر قىلىندى. ئۇنىڭ ئېنىقلانغان شېئىرلىرىنىڭ سانى 500 گە يېتىدۇ. 1961-يىلى ھۈسەيىن كازىم كادىرى تەرىپىدىن تەييارلانغان «مەختۇمقۇلى دىۋانى ۋە يەتتە ئەسىر تۈرك شېئىرىيىتى» ناملىق ئەسەر تۈركىيەدە نەشر قىلىندى. شائىرنىڭ 304 پارچە شېئىرى كىرگۈزۈلگەن، تېخىمۇ كەڭ دائىرىلىك دېيىشكە بولىدىغان «مەختۇمقۇلى دىۋانى» ناملىق ئەسەر 1992 -يىلى ھىممەت بىراي تەرىپىدىن تەييارلىنىپ، بىر كىرىش سۆز بىلەن بىرلىكتە نەشر قىلىندى.

مەنبەلەر:

1. Abdurrahman Güzel, “Yunus Emre ve Mahtumkulu’da Ortak Motifler”, Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı, Ankara 1998, s. 66-81.

2. https://islamansiklopedisi.org.tr/mahtumkulu

3. Mahtumkulu, Divan (haz. Himmet Biray), Ankara 1992, neşredenin girişi, s. 1-30.

4. Yavuz Akpınar, “Mahdumkulu”, TDEA, VI, 111-112.