«нәһҗул фәрадис» намлиқ әсәр

түркийә авази радийоси: назгүл қадирова тәрипидин тәййарланған «һайатини түрк дунйасиға беғишлиғанлар» намлиқ сәһипимизниң бу һәптидики санида, харазим дәвридә йезилған «нәһҗул фәрадис» намлиқ әсәрниң түрк тилиға қошқан төһписи һәққидә тохтилимиз.

**** **** ***** ****

мәниси «җәннәтләрниң очуқ йоли» дегәнни билдүридиған «нәһҗул фәрадис» намлиқ әсәр харазим дәвридики муһим әсәрләрниң бири болуп, аптори мәһмуд бин әлидур. мәнбәләрдә аптори һәққидә интайин чәклик мәлуматлар бар. у харазимниң кәрдәр шәһиридә туғулуп, 1360-йили вапат болған. униң бу әсәрни 1358-йилдин бурун йазғанлиқи мәлум.

«нәһҗул фәрадис» қириқ һәдис жаниридики 444 бәттин тәркиб тапқан дидактик әсәр болуп, төт баб вә 40 бөлүмдин тәркиб тапиду. һәр бир бөлүм бир һәдис билән башлиниду. һәдисниң түркчә тәрҗимиси берилгәндин кейин, мәшһур ислам өлималириниң әсәрлиридин мәзкур һәдисниң мәнисини йорутуп беридиған маһийәттики анализ вә һекайиләр нәқил қилиниду. башқа һәдисләр вә айәтләр биләнму темини чүшәндүрүшкә тиришчанлиқ көрситилиду.

биринчи баб, муһәммәд әләйһиссаламниң пәзиләтлиригә вә һайатиға мунасивәтлик болуп, вәһий, мәдинәгә һиҗрәт қилиш, мераҗ вә пәйғәмбәрниң вапати қатарлиқлар орун алиду. иккинчи бабта төт хәлипә, әһли бәйт, һәзрәти фатимә, һәсән, һүсәйин вә төт мәзһәп имамлири һәққидә мәлумат берилиду. үчинчи бабта аллаһқа йеқинлаштуридиған йахши әмәлләрдин намаз, сәдиқә, роза тутуш, һәҗ қилиш, ата-аниға хизмәт, һалал йемәклик, сәврчанлиқ қатарлиқлар байан қилиниду. төтинчи баб аллаһтин йирақлаштуридиған начар әмәлләр һәққидә болуп, наһәқ қан төкүш, зина, һарақ, тәкәббурлуқ, йалған дунйани сөйүш, рийакарлиқ, өчмәнлик, һәсәтхорлуқ, мәғрурлуқ вә бипәрвалиқ қатарлиқ йаман әмәлләр чүшәндүрүлиду.

*** ** ******* ********

«нәһҗул фәрадис» ниң һәҗимигә қарайдиған болсақ, униң харәзим дәвридики әң муһим әсәр болғанлиқи муназирә тәләп қилмайду. тәтқиқатчилар апторниң «аддий вә ениқ» услубни қолланғанлиқини, буниң аммини хәвәәрдар қилишни мәқсәт қилғанлиқидин икәнликини билдүрүшмәктә. аптор әсәридә йәнә, зир – зәбәр ишлитиш арқилиқ демәкчи болғанлириниң техиму асан чүшинилишни ишқа ашурған. һәр бир темини чүшүнүшлүк дидактик әсәрләр билән бейитип, темиларни интайин очуқ вә ениқ чүшәндүргән.

у дәврләрдә қуранниң түркчә тәрҗимисиниңму барлиқини көздә тутқанда, аптор қуранниң мәвҗут тәрҗимисиниң авамниң чүшинишигә тәс икәнликини ойлиған болса керәк, өзи айрим тәрҗимә қилған. чүшәндүрүшләр вә хатирилирини узартқан, вәқәләрни дидактик әсәрләр билән күчәйтип, имкан қәдәр күндилик турмуштики сөзләрни ишләткән. апторниң бундақ тиришишидики әң муһим сәвәб, униң исламниң техиму чоңқур чүшинилиши үчүн көрсәткән тиришчанлиқидиндур. хәлқниң күндилик турмушта исламни қандақ иҗра қилиши керәкликини көрситиш тиришчанлиқидур.

**** ****** **********

«нәһҗул фәрадис» ниң бүгүнки күндә билингән 11 нусхиси бар. булар؛ истанбул сулайманийә күтүпханисидики әң пакиз сақланған нусха «йеңи җами бөлики нусхиси, қазанлиқ алим шиһабәттин мәрҗани кутупханисидики нусхиси, (бу нусха кейин йоқап кәткән) париж нусхиси (униң беши вә ахири кәмчил), қазан дөләт университетида икки нусха, қазан дөләт педагогика институтида бир нусха сақланмақта. ленинград пәнләр академийиси шәрқшунаслиқ институтидиму икки айрим нусха мәвҗут.

«нәһҗул фәрадис» һәққидә зәки вәлиди тоган, фуат копрулу, җонос екман, әли фәһми қараманлиоғлу, осман нәдим туна вә айсу ата қатарлиқ нуқтилиқ алимлар тәтқиқатларни елип берип, уни илим-пән дунйасиға тонуштурған.

йуқирида тилға елип өткинимиздәк, «нәһҗул фәрадис» намлиқ әсәр оттура әсирдики түрк тили, мәдәнийити вә сәнити тәтқиқатлири җәһәттә интайин муһим әһмийәткә игә болуп, толиму қиммәтлик мәлуматларни өз ичигә алиду.

мәнбәләр:

1 - Bkz.: Eckmann. (1956): s. VII

2 - Bkz.: Ercilasun. (2004): s. 380-381.

3 - Ercilasun, Ahmet. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yay.

4- Kuyma, Erol, (2015). Harezm Dönemi Türkçesi ve Eserlerine Genel Bir Bakış. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Yıl 8, Sayı 1, Haziran 2015, ss. 367-383.

5- Janos Eckmann, (1956). Nehcü'l-Ferâdîs I, Tıpkıbasım, TDK, Ankara.