суниң күчи «йоруқлуқ» бериду

 маһмут гүрәр тәрипидин тәййарланған «енергийә дунйаси» намлиқ сәһипимизниң бу һәптилик санида, суниң енергийә ишләпчиқириштики муһимлиқи вә суниң йошурун күчини қоғдаш үчүн түркийә ишқа ашурған лайиһәләр һәққидә үстидә тохтилимиз. 

*** ***** *** ******* *

дәрйа бойида олтурғанда, йениңиздин өтүп кетиватқан суниң өйиңизни йорутидиғанлиқини йаки йеңи әвлад електиронлуқ аптомобилиңизни енергийә билән тәминләйдиғанлиқини биләмсиз?

түркийәниң омумий токиниң үчтин бири 32 миң 400 мегават ток су електр истансиси арқилиқ тәминлиниду. йәрлик сеҗил вә пакиз ток ишләпчиқириш усули сүпитидә алаһидә көзгә көрүнгән су електр истансиси енергийә ишләпчиқириш җәрйанида һечқандақ әхләт вә карбон қойуп беришни кәлтүрүп чиқармайду вә түркийәниң енергийә еһтийаҗини қандурушиға зор төһпә қошиду.

2002-йилдин буйан йусуфәли тосмиси вә су електр истансиси, илису тосмиси вә су електр истансиси, дәрәнәр тосмиси вә су електр истансиси, әрмәнәк тосмиси вә су електр истансиси қатарлиқ дунйа миқйасида муһим қурулушлар қатарида орун алған 625 су електр истансиси ишқа кириштүрүлди.

****** ** ******* *******

йиллиқ су електр ишләпчиқириш иқтидари 22 йил илгири 45 милйард киловат саәт болуп, һазир тәхминән 112 милйард киловат саәткә йәтти.

түркийәниң қурулма ток сиғиминиң үчтин бирини 32 миң 400 мегаватлиқ қисмини су електр тәшкил қилиду. буниңға асасән түркийәдики һәр үч чирағниң бири су електер енергийәсини ишлитиду.

бу йәрдики нишан байлиқниң әң үнүмлүк ишлитилиши вә кейинки әвладларға «енергийә җәһәттә пүтүнләй мустәқил бир түркийә» ни қалдуруш дәп бекитилди.

йүсүфәли тосмиси вә су електр истансиси түркийәдики әң егиз тосма болуп, егизлики 275 метир келиду вә өз категорийәсидә дунйа бойичә 5 - егиз тосма һесаблиниду. бу лайиһә анталйа чоңлуқидики бир шәһәрниң нопусиға тәң келидиған 2 милйон 500 миң кишиниң ток еһтийаҗини қандуралайду. йиллиқ оттуричә ток ишләпчиқириш иқтидари 1 милйард 900 милйон киловат саәт.

илису тосмиси вә су електр истансисиму қачилаш сиғими җәһәттә түркийәниң ататүрк, каракайа вә кәбан тосмилиридин қалсила 4 - -чоң електр истансиси болуп, су сеғимчанлиқи җәһәттә 2-чоң тосма һесаблиниду.

***** ******** ***********

илису тосмисиниң егизлики 135 метир, су сеғимчанлиқи 24 милйон куб метир келиду вә бетон йүзи җәһәттә дунйа бойичә биринчи орунда туриду. 2020-йили 19 - майда тунҗи ток ишләпчиқиришни башлиған вә 2020-йили 23 - дикабирда толуқ ишләпчиқиришқа кириштүрүлгән бу електер истансиси бүгүнгә қәдәр 8 милйард киловат ток ишләпчиқириш билән дөләт иқтисадиға тәхминән 23 милйард лира төһпә қошти.

дәрәнәр тосмиси вә су електр истансиси түркийәниң йүсүфәли тосмидин қалсила 2 – әң егиз тосмиси болуп, егизлики 249 метир келиду, 670 миң мегават қурулма күчи билән һәр йили оттура һесаб билән 2 милйард 118 милйон киловат саәт ток тарқиталайду.

су електр енергийәсидә дунйа миқйасида қурулма күчи рәт тәртипидә, түркийә дунйа бойичә 9-орунда, йавропа бойичә 2-орунда туриду. хитай 415 миң мегават билән биринчи орунда, биразилийә 110 миң мегават билән иккинчи орунда, америка 102 миң мегават билән үчинчи орунда туриду.

**** ***************

түркийәниң тосмиларға салған мәбләғлири ток ишләпчиқириш җәһәттә интайин муһим, әмма бу тосма қурулушиниң муһим болушидики бирдинбир сәвәб әмәс. түркийә киши бешиға тоғра келидиған су миқдарини нәзәрдә тутқанда, су бесимиға гириптар болған дөләт дәп қарилиду. мөлчәргә қариғанда, түркийәдә киши бешиға тоғра келидиған су миқдари бүгүнки күндә 1519 күп метер болуп, 2030-йили нопус 100 милйонға йетиши вә киши бешиға тоғра келидиған су миқдари 1100 күп метерға чүшүп қелиши мумкин. бу түркийәни су җәһәттә намрат дөләтләр қатариға әкирип қойиду. бу вәҗидин суниң үнүмлүк ишлитилиши үчүн йәнә бир муһим лайиһә ишқа ашурулмақта.  

түркийәдә ишлитишкә болидиған су байлиқини тәрәққий қилдүрүш үчүн тосма, көлчәк қатарлиқ сақлаш әслиһәлириниң тамамлиниши тезлитмәктә. һазир бу әслиһәләрниң сақлаш сиғими 186 милйард куб метирға йәтти. 2025-йилғичә буниңға йәнә 8 милйард куб метир қошуш нишан қилинмақта.  

******** *************

су башқуруш идарисиму су бесимиға қарши күрәштә актип рол ойнимақта. ичилидиған вә ишлитидилидиған су ойманлиқини қоғдаш пиланидин башқа йәнә, тармақларниң су байлиқини ишлитишни тоғра пиланлап, су ишлитидиған саһәләрдә суниң адил вә тәңпуң һәмбәһирлинишигә капаләтлик қилиш арқилиқ қолға келидиған пайдини әң йуқири чәккә йәткүзүш мәқситидә су тәқсимләш муәсссәлири пиланмақта.

түркийә миқйасида 246 йәр асти су тосмиси селинмақта. бу тосмилар «йәр асти сүйини толуқлаш муәссисәлири» дәп атилиду. бүгүнгә қәдәр тамамланған тосмиларниң саниниң 150 кә йәткәнлики мәлум. пүткән йәр асти тосмилардин болса, 36 миң дәкар йәргә суғуруш сүйи вә 21 милйон куб гектометир ичимлик ​​суйи тәминләнмәктә.

йәр асти тосмиларға йиғилип қалған суни зөрүр тепилғанда йәр йүзигә тартип чиқармақта. йәр астидин татлиқ суниң деңизға биһудә еқишиниң алди елинмақта. татлиқ су билән тузлуқ сүниң арилишип кетишиниң алдиелиништин башқа йәнә, парға айлинишиму тосуп қилинмақта.