2024 - йилида түркийәниң ташқи сийасити

түркийә авази радийоси: «күнтәртип вә анализ» намлиқ пирограммимизниң бүгүнки бөлүмидә сийасәт, иқтисад вә җәмийәт тәтқиқатлири фонди җәмийити «SETA» ниң директори шундақла йазғучиси дотсент доктор мурат йешил таш тәрипидин тәййарланған «2024 - йилида түркийәниң ташқи сийасити» темилиқ анализини диққитиңларға сунимиз.

**** ****** ***** ****** ****

әгәр 7 - өктәбир (2023) дики вәқәләр вә униңдин кейинки вәзийәтни һесабқа алмисақ, 2023 – йилини түркийә ташқи сийасити нуқтисидин бир қәдәр җимҗит өткән йил болди дейәләймиз. май ейидики чоң сайламдин буйан давамлашқан нормаллишишқа йүзлиниш ташқи сийасәтниң омумий мусаписини бәлгиләштә муһим рол ойниди. гәрчә һәл қилинмиған мәсилиләр болсиму, йошурун зиддийәтләрни азайтиш вә ортақ мәнпәәтни алдинқи орунға қойуш ташқи сийасәтниң асаслиқ күнтәртипи болди. сайламдин кейинки мәзгилдә, җумһур рәис рәҗәп таййип әрдоған парс қолтуқи дөләтлири билән болған мунасивәтләрни мәркәз қилған вә иқтисадни муһим нуқта қилған район характерлик ташқи сийасәтни таллиди. сүрийәдин келидиған бихәтәрлик хәвпини азайтиш үчүн бәшшар әсәд һакимийити билән министирлар сәвийәсидә сөһбәтләр башланди. исраилийә вә мисир билән болған мунасивәтләрни нормаллаштуруштиму муһим қәдәмләр ташланди. әрдоғанниң қарабағниң азад қилинишида әзәрбәйҗанға бәргән күчлүк йардими түркийәниң 2023-йили геополитикилиқ бир ойун қурғучи сүпитидә орнини күчәйтти.

әрдоған йәнә, түркийәниң ғәрб билән болған мунасивәтлириниму йахшилашқа тиришти. түркийә-америка мунасивәтлиридә йеңи бир йөнилиш сизишни мәқсәт қилди һәмдә украина тоқунушиғиму тәңпуңлуққа игә позитсийә тутти. униң 2023-йилида ташланған йәнә бир интайин муһим ташқи сийасәт қәдими болса, түркийә-гиретсийә башлиқлар йиғини болди.

түркийә-америка мунасивәтлири болса, һәл қилинмиған бәзи мәсилиләр сәвәбидин 2024-йилидиму күнтәртипни игиләйдиғандәк қилиду. буларниң ичидә американиң террорлуқ тәшкилати п к к ниң сүрийә тармиқи й п г ни қоллашни давамлаштуруватқанлиқи муһим орунда туриду. болупму американиң сүрийә истратегийәсидә көрүнәрлик бирәр өзгириштин үмид йоқ.  буму американиң сүрийәниң шәрқий шималидики й п г ни қоллашни давамлаштуридиғанлиқидин дерәк бериду. й п г ниң һәрбий иқтидарини вә хәлқара торини күчәйтишигә әгишип, бу қоллашлар түркийә үчүн күнсери күчлүк хирис елип келиду. районға «шималий сүрийә демократик һөкүмити» дәп йеңи исим қойувалған вә аталмиш ​​йеңи асасий қанунниң йолға қойулуши қатарлиқ йеқинқи һәрикәтләр түркийәниң һәрикәткә өтүшиниң нәқәдәр тәхирсизликини намайан қилмақта. й п г мәсилисиниң 2024-йилида нуқтилиқ бир тәрәп қилинмаслиқи түркийәгә нисбәтән техиму чоң истратегийәлик мәсилигә айлинип қелиши мумкин. түркийә-америка мунасивәтлириниң башқа тәрәплириму келәр йили (2024) ниң толиму һәрикәтлик болидиғанлиқини көрситип бәрмәктә. F-16 ниң сетилишидики иҗабий илгириләшләр вә шиветсийәниң шималий атлантик әһди тәшкилати-натоға әза болуши һәққидә түркийә бүйүк милләт мәҗлиси мақуллайдиған иҗабй қарар түркийә-америка мунасивәтлириниң һәрбий вә мудапиә саһәлиригә тәсир көрситиши мумкин. әмма, исраилийәниң ғәззәдики һуҗумлири вә түркийәниң бу мәсилигә тутқан мәйдани қатарлиқ динамиклар түркийә-америка мунасивәтлиригә сәлибий тәсир көрситәләйду. исраилийә билән түркийә оттурисида йеқин кәлгүсидә бирәр йаришишниң болуш еһтималлиқи толиму аҗиздәк қилиду вә бу әһвалму түркийә-америка мунасивәтлиригә сәлибий тәсир көрситидиған амил болуши мумкин.

 түркийә-йавропа иттипақи мунасивәтлириниң 2023-йилидики кәйпийатни 2024-йилидиму давамлаштуруши мөлчәрләнмәктә. йавропа иттипақи нуқтисида бирәр җанлиниш көрүлмәслики мумкин. әмма, сайламдин кейинки кәйпийатниң давамлишиш еһтималлиқи бар. украина тоқунушиму түркийә-йавропа иттипақи мунасивәтлиригә муһим тәсир көрсәткүч әһмийәткә игә вә тоқунуш җәрйанидики ениқсизлиқлар көздә тутулғанда, түркийәдин истратегийәлик позитсийә тәләп қилинмақта. көчмәнләр мәсилиси қатарлиқ бихәтәрлик әндишиси, өзара һәмкарлиқниң сәвәблирини күчәйтиш амили болиду. өзара иқтисадий тайинишму 2024-йилида түркийә-йавропа иттипақи мунасивәтлириниң муқим болидиғанлиқини көрситип бериду. түркийә билән гиретсийә оттурисидики йаришиш вә шәрқий ақдеңиз енергийә саһәсидики һәмкарлиқларниң күнсери күчийиши түркийә-йавропа иттипақи мунасивәтлиригә актип тәсир көрситиши мумкин. лекин йавропадики ашқун оңчил идеологийәләрниң күчийиши дөләт сийаситигә вә ташқи сийасәтләргә тәсир көрситип, йавропа иттипақи ичидә түркийәгә қарши кәйпийатни кәлтүрүп чиқириши турғанла гәп. шуңа, бу җәһәттики өзгиришләрни йеқиндин көзитишимиз лазим.

давамлишиватқан украина уруши 2024-йилдиму хәлқараниң муһим мәсилилиридин бирси болуши һәмдә йеқинлиқи вә мәнпәәти нуқтисидин түркийәгә көрүнәрлик тәсир көрситиши мумкин. әң муһими америка вә йавропа дөләтлириниң украинаға һәрбий йардәмни давамлаштуруп-давамлаштурмайдиғанлиқи һалқилиқ рол ойнайду. бу йардәмләрниң давамлишиши украинаниң тоқунушни давамлаштуруш иқтидариға капаләтлик қилса, йардәмниң тохтиши урушниң йүзлинишини өзгәртииши шундақла русийәгә пайдилиқ болуши мумкин. нәтиҗидә, түркийәниң ташқи сийасити украинадики тоқунушниң ақивәтлириниң тәсиригә учрайдиғанлиқи ениқ. әрдоғанниң венгирийә зийарити җәрйанида елан қилған әң йеңи байанатлири вә әрдоған билән русийә пирезиденти владимир путин оттурисида йеңи башлиқлар учришишиниң елип берилиши мумкинлики һәмдә ашлиқ каридори келишими қатарлиқ мәсилиләрниң муһимлиқини алдинқи пиланға чиқириду. түркийәниң русийә билән сүрийә мәсилиси, җәнубий кавказ мәсилиси, ливийә мәслиси вә енергийә саһәсидики көп тәрәплик мунасивәтләрни нәзәрдә тутқанда, 2024-йили түркийә-русийә мунасивәтлириниң муһим орунда турушини давамлаштуридиғанлиқини көрүвалғили болиду.  

оттура шәрқтә нормаллишиш, түркийәниң ташқи сийаситиниң муһим амили болушни давамлаштуриду. лекин, түркийә билән парс қолтуқи дөләтлири оттурисидики «нормаллишиш» дегән сөзниң әмди вақти өтүп кәткәндәк қилиду. буму бу җәһәттә йеңи бир йаришишқа еһтийаҗ барлиқини көрситиду. түркийә, сәуди әрәбистан, әрәб бирләшмә хәлипилики вә қатарни, болупму мудапиә һәмкарлиқида бирләштүридиған шундақла истратегийәлик иттипақлиқ йошурун күчини оттуриға чиқиридиған йеңи бир район характерлик йаришишни барлиққа кәлтүрүши мумкин. мушундақ болушиға қаримай, ғәззә мәсилисиниң һәл болмаслиқи 2024-йили оттура шәрқтә түркийәгә вә пүткүл районға тәсир көрситидиған техиму кәң муқимсизлиқ муһити йаритиши мумкин. нәтиҗидә, түркийәниму өз ичигә алған дөләтләр ғәззәгә қаратқан тиришчанлиқлирини ашуруши мумкин.

оттура асийа 2024-йили түркийә үчүн, болупму түрк дөләтлири тәшкилати даирисидики мунасивәтләр нуқтисидин башқичә бир муһим әһмийәткә игә. дәсләптә иқтисадий һәмкарлиқни асас қилған бу ортақлиқ техиму истратегийәлик сийасий тәшәббусқа айлиниши вә түркийәниң оттура асийа тәңлимисидики орнини капаләткә игә қилидиған ташқи сийасәтни йолға қойушиға йетәкчилик қилиши үмид қилинмақта.

 омумий җәһәттин алғанда, түркийәниң истратегийәлик муһити һайатий күч вә көп хиллиқ билән характерлинип, ахирида түркийәгә йеңи район характерлик вә хәлқаралиқ йөнилиши үчүн хирис елип келидиған мәлум дәриҗидә қийин чәклигүчи районлуқ кәйпийат йаритиши мумкин.