капитанниң сайаһәт хатириси - истанбул - полонәзкөй

түркийә авази радийоси: истанбулниң анадолу тәрипидики қисқа вақит ичидила шәһәрниң вараң – чуруңлиридин қутулғили болидиған бәйкоз районини сәйлә қилишни давамлаштуримиз. бәйкоз шәһәр мәркизидин наһайити қисқа вақит ичидила йетип барғили болидиған, тәбиәт билән гирәлишип кәткән йайпешил вә тинч җай.  әмәлийәттә у шәһәр ичидә болсиму, кишигә гойа шәһәрдин йирақтикидәк һес қилдуридиған бир йәр. мән бундақ йәрләрни «сеһирлик» дәп атаймән؛ чүнки у адәмгә өзиниң шәһәрниң чеграси ичидә икәнликини унтулдуруп, ички дунйасини башқа заман вә башқа маканға елип бариду.

тарихта бәзидә кишиләр өйлирини, йеқинлирини, һәтта вәтинини ташлап, йеңи җайда, йеңи дөләттә йеңи һайатини башлашқа мәҗбур болуп қалиду. бу әһвал бәзидә улар йеңи динни қобул қилғанлиқи үчүн зийанкәшликкә учриғандин кейин, бәзидә уруш җәрйанида, бәзидә тәсәввур қилғили болмайдиған сийасәтләр йолға қойулған чағларда йүз бериду. бәйкоздиму шундақ бир йәр бар болуп, һекайиси наһайити қизиқарлиқ. сайаһәт кемимиз «сәййаһ»ни бәйкоз пиристаниға ләңгәрләп, сәйлимизни бу қизиқарлиқ җайдин, башқичә қилип ейтқанда, полшадин кәлгәнләр қурған полонәзкөйдин башлайли. йешиллиқлар қойнидики гүзәл макан полонәзкөй, бүгүнки күндә наһайити чоң йәрни қаплиған бир тәбиәт бағчиси. мән силәргә йолда полонәзкөйниң һекайисини сөзләп беримән. һазир бизни сақлаватқан машиниға олтуруп, йолға чиқидиған пәйт кәлди. мәнзилиримизгә йетип бериш үчүн, деңиздин ичкиригә қарап маңимиз.

*  *  *  *

мән полонәзкөйни сәйлә қилиштин илгири, силәргә қисқиғинә болсиму, тарихни сәйлә қилдурмақчимән. чүнки полонәзкөйниң һекайиси өтмүштә йүз бәргән ишлар билән биваситә мунасивәтлик. 18-әсирниң ахирлириға кәлгәндә, полша земинини русийә, австрийә вә пируссийә өзара бөлүшүвалиду. бу бөлүшүшни қобул қилмай қозғилаң көтүргән полшалиқлар, шиддәтлик бастурушларға дуч келип, көчүшкә мәҗбур болуп қалиду. полшалиқларниң көпинчиси йавропа шәһәрлиригә кетиду. әмма, уларниң бәзилири османли империйәсидин панаһлиқ тиләп, полшаниң мустәқиллиқ күришини османли земинида давамлаштуриду. улар бәйкоздин бир мәһәллини сетивелип, дәсләптә он икки адәмни олтурақлаштуриду. бара – бара бу йеза полшадин кәлгән мусапирларниң маканиға айлиниду. у йезиниң әйни вақиттики исми адампол, бүгүнки күндики исми болса, полонәзкөйдур. османли империйәси полшалиқларниң йезини башқуруш ишлирини уларниң мәйлигә қойуветиду вә османли земинидики бу йәр полша чеграси сиртида қурулған тунҗи полша йезиси болуп қалиду. полонәзкөй вәтинидин йирақлишишқа мәҗбур болуп қалған полшалиқларниң йеңи вәтинигә айлиниду. дунйаға даңлиқ түрк сопрано ләйла гәнҗәр полонәзкөйдә дунйаға келиду. полонәзкөй даңлиқ пийаниночи фиранз лист, йазғучи густав флауберт, полша пирезиденти леч велиша вә полша пирезиденти александр кванивискийларни күтүвалиду.

бәлким бәк көп сөзләп кәткән болушум мумкин, әмма, полонәзкөйниң кишини һәйран қалдуридиған бу һекайисиниң силәрниму қизиқтурғанлиқиға ишинимән. әмди бу һекайә йүз бәргән җайни тәпсилий көрүп чиқайли.

йезиниң кириш еғизида бизни қарши алидиған мәрйәм ана черкави, полонәзкөйгә селинған тунҗи черкав йәр тәврәштә өрүлүп чүшкәндин кейин,  униң орниға селинғаникән. түркийә армийәси биринчи дунйа уруши мәзгилидә бу черкавни баш иштаб қилип ишлитиду. силәр көрүп туруватқан бу гүзәл бағчиниң ичидики черкав болса, бүгүнки күндә байрам вә охшимиған паалийәтләр үчүнму мулазимәт қилиду.

биз азрақ алға илгириләп, полша-түрк достлуқиниң символи болған зофийа ризи хатирә сарийиға өтимиз. бу хатирә сарай өз дәвридики әң муһим өйләрниң бири дәп қарилиду. чүнки у полша әнәниси сақлинип қалған, кутупхана вә муһим рәсимләр қойулған өй иди. бу типик полша йеза өйи, бүгүнки күндиму бурунқи гүзәллики вә өзгичиликидин һечнемини йоқитип қоймастин зийарәтчиләрни қарши алмақта. биз полонәзкөйдики кишиләрниң қандақ турмуш кәчүргәнлики вә қандақ өйләрдә олтурғанлиқини зофийа ризи хатирә сарийида көрәләймиз. әмди өйгә кирип, кәнтниң тарихи һәққидә чүшәнчә беридиған сүрәт вә һөҗҗәтләрни көрүп бақайли.

йеза мәйданиниң кәйнидики йағачтин ойма һәйкәлләр вә рәңгарәң әйнәк мончақлар йасилидиған сәнәт мәркизиниму зийарәт қилип, қалғанлирини силәргә қалдуримән. пийадә меңиш йаки велисипит миниш йолидин бирни таллап, пакиз орман һавасидин әркин нәпәслинип, аҗайип гүзәл тәбиий мәнзириләрдин һузурлансаңларму, бу йезиниң кона әслимилирини тәсәввур қилип, хийал дунйариңлада әслигә кәлтүрүп бақсаңларму болиду.