капитанниң сайаһәт хатириси - сакарйа (2)

түркийә авази радийоси: кемимиз «сәййаһ»қа кәлгәнликиңларни қарши алимиз. бипайан көпкөк деңиздики йеңи линийәмизгә қарап илгирилимәктимиз. асмандики апақ булутлар, деңиз йүзидики бузғунлуқ долқунлар! инсан деңиздики чеғида турмуш қайнам-ташқинлиқидин йирақлишип, тәсәввур дунйасиға ғәрқ болиду. деңизда сәйлә қилиш кишини гойа башқа бир дунйада йашаватқандәкла туйғуға игә қилиду. мениңчә, деңиздики пәйтләрдә вақит башқичә өтиду. шундақ әмәсму? мән йәнә сөзлиримни узартишқа башлидим. һалбуки, мән өткән һәптә силәрни сакарйаниң тәбиий мәнзирилик гүзәл маканлириға елип баридиғанлиқим  һәққидә вәдә бәргәнидим. келиңлар, әмди һәммимиз бирликтә сакарйаниң өзгичә тәбиий маканлирини сәйлә қилайли. бу һәптилик сайаһитимиз йайлақлири, көли, сулуқ ормини вә шарқиратмиларни өз ичигә алған толуқ мәнидики бир тәбиәт сайаһити болиду. әлвәттә, буниң үчүн қирғақтин бир аз йирақлишишимизға тоғра келиду.

*  *  *  *

сайаһәт кемимиз «сәййаһ»ни сакарийа дәрйаси деңизға қошулидиған җай — қарасуда ләңгәрләймиз. түркийәниң иккинчи узун деңиз саһили қарасуға җайлашқан болуп, бу йәрдә нурғун су үзүш орунлири бар. қумлири интайин увақ болған қарасу деңиз саһили кишиләрниң диққитини тартиду. биз вақитни қолдин бәрмәй, сакарйаниң тәбиий гүзәллики билән даңқ чиқарған мадән өстиңигә барайли. мадән өстиңи намини бу йәрдики минерал мадда запаслиридин алған болуп, османли империйәсиниң ахирқи дәврлиридә қоғушун, синк қатарлиқ минерал маддилар бу йәрдин чиқирилғанидикән. әгәр биз кан ечиш үчүн қезилған тонел вә минерал маддиларни тошушта ишлитилгән релисларни көрмисәк, бу йәрдин минерал маддиларниң қезивелинғанлиқиға ишиниш наһайити тәскә тохтайтти. чүнки бүгүнки күндә, бу йәрдә икки қирғиқи йапйешил дәрәхләр билән қапланған, сулири пакпакиз бир еқин бар болуп, қушларниң авази билән еқинниң авази өзара арилишип кәткән. униң үстигә, сәл нерида дәрйадин өткәндин кейин йетип барғили болидиған бир шарқиратма бар. мадән өстиңи, инсанлар қол тиқимисму, тәбиәтниң өзини йеңилийалайдиғанлиқиниң җанлиқ испати.

әмди кишини мәптун қиливалидиған бу тәбиий гүзәл макандин айрилип, сеһрий күчкә игә йәнә бир районға баримиз. бу аҗарлар лонгози (кәлкүн орманлиқи). бу орманлар билән сулуқ йәрләр өзара гирәлишип кәткән, һайванатлар вә өсүмлүкләр мол интайин алаһидә җай болуп, түркийәниң бирла бөләк һалитидики әң чоң кәлкүн орманлиқи һесаблиниду. силәр илгири лонгоз, башқичә ейтқанда, кәлкүн ормини һәққидә аңлап бақмиған болушуңлар мумкин. бу хилдики орманлиқлар еқин сулар елип кәлгән сеғиз, қум вә шеғилларниң су деңизға қуйулидиған җайда тосма һасил қилиши нәтиҗисидә пәйда болушқа башлайду. асти су билән қапланған бундақ районлар «лонгоз (йәни кәлкүн) орманлиқи» дәп атилиду. дунйа миқйасида амазон вә конго ойманлиқидин башқа, чоң кәлкүн орманлиқлири қалмиди. шуңлашқа, бу хил орманлиқлар қаплиған орниниң чоң- кичик болушидин қәтийнәзәр қоғдилиду. улар сазлиқ, көл вә өстәңлири билән аҗайип есил екологийәлик системиға саһибханлиқ қилиду. аҗарлар кәлкүн орманлиқиму қоғдиливатиду. шуңлашқа униң пәқәт аз бир қисмила сәйлә - сайаһәт қилишқа маслаштурулған болуп, у йәрдики йағач қолваққа олтуруп, орманлиқниң 750 метирлиқ қисмини көргили болиду. суниң ичидики дәрәхлири, чөчәк туйғуси пәйда қилидиған су ләйлиси, наһайити аз учрайдиған су бинәпшәлири вә йоқилиш гирдабиға берип қалған җанлиқлири бар бу өзгичә дунйани техиму йеқиндин әстайил көрүп бақамдуқ?

бу гүзәл тәбиәт дунйасида нурғун гүзәл сүрәтләрни тартқанлиқиңларға ишинимән. биз һазир баридиған сапанҗа көлиму һәр пәсилдики өзгичә мәнзирилири билән кишини өзигә мәһлийа қиливалиду. бәзи мутәхәссисләр, бу көлниң бир заманларда түркийәниң ғәрбий шималидики мармара деңизиниң давами икәнликини؛  униң бәш миң йил ичидә райондики тик йөнилишлик һәрикәтләр сәвәбидин, мармара деңизидин айрилип мустәқил көлгә айланғанлиқини илгири сүриду. сапанҗа көли мәмликәтлик вә хәлқаралиқ су үсти тәнһәрикәт мусабиқилириға саһибханлиқ қилиду. бу йәрдә долқун үсти тейилиш, йәлкәнлик кемә вә қолвақ һәйдәш түригә қизиқидиған һәвәскарларни көргили болиду. әлвәттә, сапанҗа көлини тәнһәрикәт һәвәскарлирила йахши көрмәйду. есил, йумшақ қумлири билән даңқ чиқарған узунқум деңиз саһилида халиғанчә су үзүшкә, қолвақ сайаһити қилишқа, һәтта белиқ тутуш сәйлисигә қатнашсаңлар болиду.

парашуттин атлаш, тәбиәтниң қойнида пийадә меңиш вә сайаһәт чедири қурушни халайдиғанларниң әң йақтуридиған йери қарагөл йайлиқи вә печити бузулмиған тәбиий гүзәллики, турхун рәңлик еқини бар һарккөй вадисиға беришқа вақтимиз йар бәрмиди. йәнә келип, сакарйадики көрүшкә тегишлик гүзәл мәнзирилик җайлар булар биләнла чәклинип қалмайду. сакарйада кишини күндилик турмушниң вараң  - чуруңлиридин қутулдуруп қалидиған аҗайип гүзәл йәнә нурғун җайлар бар.