капитанниң сайаһәт хатириси - сакарйа (1)

түркийә авази радийоси: сайаһәт кемимиз «сәййаһ»ниң һөрмәтлик йолучилири, биз силәр билән бирликтә давамлаштуруватқан сәпиримиздә йәттә айға йеқин вақитни арқида қалдурдуқ. бу җәрйанда биз қара деңиз қирғақлирини, деңиз бойидики нурғун шәһәр вә базарларни зийарәт қилдуқ. пат- пат силәрни деңиз қирғақлиридин йирақлаштуруп, ички районларға вә тағларға елип бардим. силәргә қара деңиз райониниң тәңдашсиз гүзәл тағ – йайлақлирини, дәрәхзарлиқлирини, дегәндәк тонулуп кәтмигән қәдимки шәһәрлирини көрситишкә тириштим. бизниң қара деңиздики сәпиримиз давамлишиду, әмма биз бу қетим түркийәниң башқа бир җуғрапийәлик райониға өтимиз. бүгүндин башлап, биз мармара райониниң деңиз бойидики шәһәрлирини зийарәт қилимиз. әгәр тәййар болған болсаңлар, сакарйаға қарап йолға чиқайли.

*  *  *  *

сакарйа қәдимки дәврләрдин тартипла муһим шәһәр болуп кәлгән. у мунбәт деһқанчилиқ районлири, мол су мәнбәси вә орманлири сәвәбидин тарихтин буйан кишиләр олтурақлишип кәлгән җай. сакарйа рим вә византийә дәвридә сода мәркизи иди. османли дәвридиму пайтәхт истанбулға керәклик мәһсулатлар тунҗи болуп тәләп қилинидиған җайларниң бири сакарйа иди. пайтәхткә йеқин болуши, деңиз бойиға җайлашқан болуши вә сакарйа дәрйаси, шәһәрни муһим әвзәллик билән тәминләйду.

сәпиримиз давам қиливатқан мушу минутларда силәрдин бир соал сориғум бар. қәдимки дәврләрдики бутхана, һәйкәлләр, абидиләр вә қәбрә ташлириниң бир ортақлиқи бар. силәрниң қаришиңларчә бу ортақ алаһидилик немә? бу тоғрида бирәр пикир йаки пәризиңлар барму? әлвәттә, мәрмәр дегүчиләр соалимға тоғра җаваб бәргән болиду. анадолуда, рим империйәсиниң мәрмәр еһтийаҗи қандурулған җай афйунқараһисар вә униң әтрапи иди. бу җайлардин қезивелинған ақ мәрмәр ташлар һәм чоңлуқи һәмдә сүпити билән кишиләрниң диққитини тартиду. бу хил алаһидиликкә игә мәрмәрләр бинакарлар вә һәйкәлтирашларниң нуқтилиқ таллиши болиду. еғирлиқи нәччә тонна келидиған бу материйални қуруқлуқ йоли билән тошуш толиму җапалиқ болғачқа, суниң, йәни дәрйаниң күчидин пайдилиниду. әнә шу дәрйаларниң ичидики әң муһими вә әң көп пайдилинилғини сакарийа дәрйаси болиду. сакарйа дәрйаси әйни вақитта сангариос дәп атилатти. рим дәвридики бәзи тарихчилар долқунлап ақидиған бу әзим дәрйани «өткили болмайдиған еқин» дәп тәсвирлигәниди. император бу дәрйаға бир көврүк салдуриду. шундақ, сакарйа тилға елинған һаман, тунҗи болуп кишиниң есигә келидиған тарихий қурулушларниң бири императорниң исми билән аталған җастинйан көврүки. бүгүнки күндә «бәшкөпрү (бәш көврүк) дәп атилидиған җастинйан көврүки, б д т пән, маарип, мәдәнийәт тәшкилати - йунескониң дунйа мәдәнийәт мираслири мувәққәт тизимликидин орун алмақта. әмди «сәййаһ»ни портқа ләңгәрләп,  дегәндәк мәшһур болмисиму, сеһрий күчкә игә бу су қурулмисини көрүп келәйли.

җастинйан көврүки шәрқий рим империйәси дәвридин таки бүгүнгә қәдәр сақлинип қалған дунйадики муһим йадикарлиқларниң бири дәп қаралмақта. мутәхәссисләрниң ейтишичә, он бәш әсирдин буйан қәд көтүрүп турушқа мувәппәқ болған бу көврүк, айасофйаи кәбир җамәсигә охшашла узун өтмүшкә игә икән. икки учидики қурулмиларни нәзәргә алмиғинимиздиму көврүкниң узунлуқи тәхминән үч йүз әллик метир, кәңлики үч линийәлик бир йолчилик келиду. демәк, наһайити чоң. әйни дәвр йазғучилириму әсәрлиридә җастинйан көврүкиниң пәвқуладдә чоңлуқини тилға алиду. императорниң пайтәхт билән анадолуниң алақисини қолайлаштурушүчүн бу көврүкни салдурғанлиқини илгири сүридиғанларму бар. көврүк бүгүнки күнгичә әслидики һалитини сақлап қалған болсиму, әмма униң функсйәси һәққидә охшаш сөзни қилғили болмайду. чүнки, көрүватқиниңлардәк, сакарйа дәрйаси әмди көврүкниң астидин ақмайду. шундақ, биз һәйвәтлик дәп тәсвирләватқан бу ғайәт зор көврүк, бүгүнки күндә йөнилиши өзгәртилгән дәрйаниң бурунқи орнида қалған. қәдимки дәврләрдә сакарйа дәрйасиниң еқиш нисбити йуқири болуп, даим дегүдәк кәлкүн апәтлирини кәлтүрүп чиқирип туратти. кәлкүнниң алдини елиш үчүн, сакарйа дәрйасиниң еқин йөнилиши өзгәртилиду. император җастинйан тәрипидин дәрйадин өтүш үчүн салдурулған бу ғайәт зор көврүк, дәрйаниң йөнилишиниң өзгәртилишидин кейин функсийәсини йоқитиду. арқида пәқәт түркийә вә дунйада наһайити аз киши билидиған тәхминән миң бәш йүз йиллиқ тарихқа игә бу һәйвәтлик көврүк қалиду.

*  *  *  *

сакарйаниң аҗайип гүзәл тәбиий мәнзирилик җайлири бар, әмма мән бу қетим униң тәбиий гүзәлликлирини байан қилишни башлийалмидим. мән силәрниң бир заманларниң сәлтәнәтлиригә шаһит болған, наһайити аз сандики кишиләр билидиған у һәйвәтлик су қурулмиси — җастинйан көврүки билән тонушуп чиқишиңларни үмид қилдим. сөзлиримни узартивәткән болушум мумкин. келәр һәптә кәмчиликимниң орнини толдуруш үчүн, силәрни бу йәрдә сақлаймән.