сәл қариливатқан йуқум – диҗитал девәңлик кесили

диҗитал күндилик һайатимизға сиңип киргәндин буйан унтуғақлиқ кесили балилиқ дәвридин башлапла тез сүрәттә тарқалмақта. германийә нерва илми мутәхәссиси бу әһвални «дигитал девәңлик кесили» дәп атимақта. ундақта, дигитал девәңлик кесили кимләргә тәһдит елип кәлмәктә?

йеқинқи йилларда диҗитал дунйа тәрипидин игиливелинған бир системида йашаватимиз, күндилик турмушимизни қамдаш үчүн технологийәниң көрүнәрлик йардимигә еришиватимиз.

бу әһвал бир қатар талаш – тартишларға сәвәб болмақта. бу талаш - тартишлардин бири «електронлуқ үскүниләр бизниң билиш иқтидаримизға тәсир йәткүзүватамду йоқ» мәсилисидур.

ундақта, «диҗитал девәңлик кесили», хәлқ арисида кәң омумлашқан уқуми бойичә ейтқанда «унтуғақлиқ кесили»  дегән немә?  

«диҗитал девәңлик кесили мушу әсирдә сәл қариливатқан йуқумлуқ кесәлдур»

үскүдар университити нерва кесәлликлири мутәхәссиси җәлал шалчини диҗитал девәңлик кесилини «бүгүнки күндики тарқилишчан йуқум» дәп атап мундақ дәйду: «болупму <ковид – 19> йуқуми бизни өйләрдә нәзәбәд қилип, технологийәгә техиму көп беқинди болуп қелишимизға сәвәб болди. өзгиришчан дунйада интернет арқилиқ йирақтин оқу – оқутуш вә ишләш имканийәтлири көпәйди. буниңдин башқа йәнә, йеқиндин  буйан сүний әқил технологийәгә болған беқиндилиқимизни һәйран қаларлиқ шәкилдә тез сүрәттә ашурмақта, диҗитал девәңлик йуқуминиң тәсириниң техиму кәң тарқилишини тезләтмәктә. шу вәҗидин, диҗитал девәңлик кесили мушу әсирдики сәл қариливатқан йуқумдур. һалбуки бу йуқум кәлгүси әвладлиримизға тәсир көрсәтмәктә.»

«һәммимиз диҗитал унтуғақлиқ кесилигә гириптар болдуқ»

шалчини сөзини давамлаштуруп мундақ дәйду: «бүгүнки күндә күндилик вәзипиләрниму орундийалмайдиған дәриҗидә диққитимиз чечилип кәткәнлики үчүн, һәммимиз диҗитал унтуғақлиқ кесилигә гириптар болуп, униң искәнҗисидин қутулалмайдиған әһвалға чүшүп қалдуқ.»

у диҗитал девәңлик кесили билән унтуғақлиқ кесилини селиштуруштуруп —  унтуғақлиқ кесилиниң чоң меңиниң физийологийәлик қурулмисиниң тарийишидин келип чиқидиғанлиқини, йашанғанларда көрүлидиған унтуғақлиқ кесилиниң тәсирлири билән дигитал девәңлик кесилиниң тәсирлириниң пүтүнләй охшаш болмайдиғанлиқини тәкитләп мундақ дәйду: «унтуғақлиқ спектридики кесәлликләр, болупму алтсхеймер кесили йашниң чоңийишиға әгишип техиму тәрәққий қилиду. диҗитал девәңлик кесили болса чоң меңиси тәрәққий қиливатқан балиларғиму тәсир көрситиду. йаш вақтида електронлуқ үскүниләрни һәддидин зийадә ишлитиш дохтурлар вә писхологларға нисбәтән барғансери әвҗ елип кетиватқан әндишә мәнбәсидур. иҗтимаий йәклиниш, һәрикәтниң кәмлики, аччиқлиниш, әстә тутуш қабилийитиниң қисқа болуши, өсүп йетилишниң кечикиши қатарлиқлар дигитал девәңлик кесилиниң бәзи аламәтлиридур.»

диҗитал девәңлик кесилидин сақлиниш үчүн қандақ қилиш керәк?

салчини бу һәқтики тәклиплирини төвәндикидәк оттуриға қойиду:

«кәлгүси әвладларға технологийәни ақиланә ишлитишни өгитиш керәк. тәтқиқатларда көрситилишичә, басма материйалларни оқуш оқуғинини чүшинишни техиму асанлаштуридикән. шу вәҗидин, әвладларни тахта компйутер вә әқлий иқтидарлиқ телефонниң орниға журнал, рәсимлик роман вә гезит қатарлиқ басма материйалларни техиму көп ишлитишкә илһамландуруш керәк.»

өзгириш биздин башлиниду

чоң меңини актип вә сағлам тутуш үчүн ойун ойнаш вә чениқиш интайин муһим. шалчини чоң меңимизни йахши асраш үчүн қандақ ойунларни ойнаш лазимлиқи һәққидә әскәртиш берип мундақ дәйду: «дала тәнтәрбийәси мәсилиләрни дәл вақтида һәл қилишта түрткилик рол ойнайду. балиларниң технологийәлик үскүниләрдә диққәтни мәркәзләштүрүш иқтидарини ашуридиған вә инкасни асас қилидиған ойунларниң орниға, һеч болмиғанда, тәпәккур қилиш вә мәсилиләрни һәл қилиш чариси тепишқа йетәкләйдиған шаһмат, тепишмақ вә шәкил қораштуруш ойуни қатарлиқ ойунларни ойнашқа илһамландуруш керәк. шуни тәкитләш һаҗәтки, балилар ата - анилириниң әйникидур —  балилар аңлиғанлириға әмәс, көргәнлиригә әмәл қилиду. қисқиси, өзгириш биздин башлиниду.»