өтмүштин бүгүнгичә айасофйа

түркийә авази радийоси: тунҗи қетим барған йериңиздә немиләрни көрүшни халайсиз? үсти очуқ җайлар вә мәйданларниму йаки музейлар вә тарихи имарәтләрниму? бу соалниң җаваби әлвәттә һәр кишиниң қизиқиши, йақтурушиға бағлиқ. әмма, мәдәнийәт сайаһити нуқтисидин қаралғинида, диний имарәтләр зийарәт қилинидиған җайларниң алдинқи қатаридин орун алиду. көпинчә һалларда шәһәр билән бир гәвдилишип кәткән, бәзидә шәһәрниң алдиға өтүп кәткән бу имарәтләр, диндин мустәқил җайларға айлинип, бинакарлиқи вә ичиниң лайиһәлиниши билән кишиләрни өзлиригә җәлп қилиду. бир диний имарәтниң охшимиған етиқадтики кишиләр йаки динға етиқад қилмайдиған кишиләр тәрипидин зийарәт қилинишидики сәвәбләрниң бири, бинаниң һәйвитидур. чүнки бу қурулушлар сеһрий күчкә игә болуш вә тәңдашсиз болуш идийәсини арқа көрүнүш қилип селиниду. шуңлашқиму заманимизда бутханилар, черкавлар вә мәсчитләр зийарәтчиләр билән толуп ташмақта.

оттура әсирдики йавропа шәһәрлиридә нурғун чоң черкавлар худаниң улуғлуқи, черкавниң дәхлисизлики вә инсанниң чарисизлиқини тәкитләш мәқситидә селинатти. лекин, улардин нәччә әсир илгири, бу земинларда асасофйаға охшаш һәйвәтлик бинакарлиқ абидилири тиклинип болғаниди.

* * * * *

айасофйа дунйадики әң көп зийарәт қилинидиған қиммәтлик мәдәнийәт байлиқлириниң бири. у тарихниң һәр бир дәвридә сийасий, диний вә иҗтимаий паалийәтләрниң қәлбидин орун елип кәлгән истанбулниң мәркизигә селинған болуп, бу һәйвәтлик қурулуш тоққуз йүз йилдин көпрәк вақит черкав, бәш йүз йилға йеқин мәсчит вә 86 йил музей сүпитидә инсанийәткә ишикини ачиду؛ у 2020 - йили қайтидин мәсчиткә айландурулиду.

айасофйа шәрқий рим йаки һәммигә айан нами бойичә ейтқанда, византийә империйәси қурған әң чоң черкав... у селинған вақтида, еһрамдин кейинки әң чоң бина болуп, у бу алаһидиликини уда миң йил бойичә сақлап қалиду. у охшаш бир җайға үч қетим селинған болуп, тунҗи қетим селинғанда, мегале еклесийа, йәни «чоң черкав» дәп аталған болсиму, қайта селинған чеғида «муқәддәс һекмәт» дегән мәнидә айасофйа дәп атилиду.

бу бина шунчилик һәйвәтлик вә гүзәл болуп, әйни дәврдики әң даңлиқ шаирларниң бири болған павлос миң мисрадин артуқ епос шеирини йезип уни махтайду؛ униң бинакарлиқи, қурулушиға ишлитилгән материйаллар вә мозайканиң барлиқ тәпсилатлирини тәсвирләйду. павлосниң 6 - әсирдә йазған бу әсири, тили болмиған бир қурулушқа аваз беғишлайду вә узун йиллар өткәндин кейин бир пайдилиниш мәнбәсигә айлиниду.

* * * * *

айасофйа һәр җәһәттин кишиниң диққитини тартсиму, әмма уни дунйаниң иккинчи чоң қурулуши дегән намға ериштүргини тәңдашсиз чоңлуқтики гүмбизидур. чүнки униң егиз вә кәң гүмбизи — һәр иккиси сирттин һәйвәтлик көрүнсә, ичидә адәттин ташқири чоңлуқтики һәҗим билән тәминләйду. кивадрат пиланиға асасән йасалған йәккә вә йоған гүмбәз византийә империйәсиниң күчи вә улуғлуқиға вәкиллик қилиш мәқситидә лайиһәлиниду. у кишини шунчилик һәйран қалдуридуки, йасалған вақитида дунйаниң сәккизинчи мөҗизиси дәп тәриплиниду.

айасофйа үчүн империйә һөкүмранлиқ қилған йәрләрдин материйаллар елип келиниду. анадолу вә сүрийәниң қәдимки шәһәр харабилириниң қалдуқлири ишлитилиду. буларниң ичидики кишиниң диққитини әң тартидиғини әфәстики артемис бутханисиниң түврүклиридур. айасофйада ишлитилгән ақ, йешил, һалрәң вә сериқ мәрмәрләр империйәниң мармара арили, гиретсийә вә сүрийәниң охшимиған җайлиридин кәлтүрүлиду. униң ички тамлири вә поллири пүтүнләй мәрмәр таш билән қаплиниду. бу йәрдә ишлитилгән мәрмәр ташларниң һәммиси чоң бөләкләргә бөлүнүп симметирик шәкилдә йатқузулиду.

* * * * *

айасофйа селинған күнидин башлапла изчил һалда кишиләрниң диққитини қозғайду, охшимиған мәдәнийәт вә охшимиған етиқадларға шаһит болиду. дунйада бундақ сәнәт, бинакарлиқ вә диний қиммәткә игә муһим қурулмилар наһайити аз учрайду. айасофйа бутпәрәслик, хиристийанлиқ вә ислам дининиң излирини өзигә муҗәссәм қилған болуп, қурулма җәһәттинму, символлуқ әһмийити җәһәттинму дунйаниң алдинқи қатардики йадикарлиқлириниң биригә айлиниду.

айасофйаниң исми тарихтин тартип таки бүгүнгә қәдәр тарихий вә сийасий текистләрдә, һәтта ривайәтләрдә тилға елиниду. у шунчилик мукәммәл вә җәлп қиларлиқки, хәлқ арисида бу пиланни инсанлар әмәс, бәлки худа тәрипидин әвәтилгән намәлум аләмгә мәнсуп бириниң сизғанлиқи тоғрисида сөз – чөчәкләрму тарқилиду. бу ривайәт, инсан әқлиниң бундақ катта қурулушни лайиһәләшкә йәтмәйдиғанлиқини тәкитләш мәқситидә тилдин тилға тарқилиду. һалбуки, әң баштин тартипла униң бикарлириниң исми һәммигә мәлум иди.

* * * * *

айасофйа тоққуз йүз йилдин көпрәк вақит бойичә византийә империйәсиниң әң чоң диний қурулмиси сүпитидә мәвҗутлуқини давамлаштуриду. у селинған күндин башлап барлиқ императорларниң таҗ кийиш мурасими бу йәрдә өткүзүлиду. 1453 - йили фатиһ султан мәһмәтниң истанбулни бойсундуруши билән башқичә салаһийәткә игә болиду. фатиһ султан мәһмәт, хиристийан дунйаси үчүн наһайити муһим әһмийәткә игә бу бинани мәсчиткә айландуруп, униңға мунар, мунбәр вә миһраб қатарлиқ ислам елементлирини қошушни тәләп қилиду.

айасофйа османли дәвридики әң муһим әслигә кәлтүрүш җәрйанлириниң бирини султан абдулмәҗид дәвридә баштин кәчүриду. италийәдин кәлгән фосати ака - укилар, бинаниң гүмбәз, равақ вә түврүк қатарлиқ асаслиқ елементлирини, шундақла ичи вә сиртини зиннәтләйду. бу ремонт җәрйанида, италийәлик бир уста тамдин төкүлгән мозайкилардин пайдилинип султан абдулмәҗидниң муһурини йасап чиқиду. бу османли султаниниң мозайка парчилиридин йасалған бирдинбир муһури болуп қалиду.

* * * * *

1923 - йили түркийә җумһурийити қурулғандин кейин, айасофйа йәнә бир қетим кимлик өзгәртип, музей сүпитидә зийарәтчиләргә ишикини ачиду. айасофйа бәйгә мәйдани, айа ирини, кичик айасофйа җамәси вә топқапи сарийини өз ичигә алған «археологийәлик бағчә» рамкиси ичидә б д т маарип, илим - пән, мәдәнийәт тәшкилати —йунескониң дунйа мираслири тизимликидин орун алиду. инсанийәтниң бу ортақ мираси 2020 - йили айасофйаи кәбир җамәи шәриф нами билән қайтидин җамагә айландурулиду.

айасофйа бу тупрақларниң икки чоң империйәсиниң сәнәт, бинакарлиқ вә тарихиниң әң муһим йадикарлиқи болуп, бинакарлиқ тарихида тунҗи қетим ишлитилгән елементлири, мозайкалири вә дунйаниң әң чоң «җамә йезиқ йүрүшлүклири» биләнму алаһидә орунға игә. гәрчә ғайәт зор һәҗимгә игә болсиму, у өзидики аддий гүзәлликниң һәйвити билән инсанийәткә салам бериду.