qizil irmaq deryasi boyidiki medeniyetler

nesilxan degirmenchioghlu teripidin teyyarlanghan «anadoluning tunjiliri» namliq sehipimizning yéngi sanidin huzurlanghaysiler...

1703174
qizil irmaq deryasi boyidiki medeniyetler

intayin heywetlik we nahayiti muhim bir derya anadoluning otturisidin ötidu. u qara déngiz rayonining jenubidiki yerlerge hayatliq béghishlaydu,  uning nahayiti keng rayongha yéyilghan oymanliqi minglarche janliqqa sahibxanliq qilidu, bu derya türkiye zéminlirida bashlinip yene türkiye zéminlirida déngizgha quyulidighan deryalarning eng uzuni bolghan qizil irmaqtur. qizil irmaq peqet bügünki kündila emes, tarixiy musape ichidimu anadolu jughrapiyesidiki eng muhim deryalarning biri bolidu. qedimki dewrlerde kichik asiyaning chégrisi qizil irmaqni asas qilip sizilatti. anadolu zéminlirida nurghun xelqler olturaqlashqan, qanchilighan medeniyetler güllengenidi. qizil irmaq we uning etrapida olturaqlashqanlar bu rayonning eng burunqi xelqliri idi. ijtimaiy, iqtisadiy we diniy qurulmisi bilen dunya medeniyet tarixida iz qaldurup, insaniyetke nurghun töhpilerni qoshqan hititlarmu bu muhim oymanliqqa orunlashqanidi.

 hititlar yéngiliqlarni, tunjilarni yaratqan medeniyet. «kadesh tinchliq shertnamisi»din ibaret tunji yazma shertname hititlar bilen misirliqlar otturisida tüzülgenidi. anadoluda tunji bolup atlarni köndürgenlermu, ikki chaqliq harwilarni keship qilghanlarmu ular idi. anadolu jughrapiyiside tunji qétim teshkillik dölet qurulmisi we küchlük merkizi organ tesis qilghanlarmu hititlar idi. zamanimizdiki «parlaméntliq xanliq tüzümi» ning ulini ular qoyghanidi.

hititlar peqet memuriy we herbiy sapasi bilenla emes, sheher bashqurush we binakarliq sahesidiki nahayiti muweppeqiyetlik xizmetliri bilenmu alahide közge chéliqqanidi. ular yer tüzülüshi intayin murekkep jaylardimu yuqiri iqtidarliq, paydilinish qimmiti yuqiri sheherlerni qurghanidi.

elwette, bunchilik qisqa waqit ichide insaniyet tarixidiki eng qedimki medeniyetlerning birini tepsiliy teswirlesh mumkin emes. shunga bügün biz hititlarning zamanimizghiche yétip kelgen, shundaqla rolini jari qilduruwatqan anadoluning birdinbir, dunyaning bir qanche tosmisining biri bolghan hitit gölpinar tosmisi (su ambiri) heqqide toxtilip ötimiz.

* * * * *

hititlar «ming ilahliq kishiler» depmu  atilidu. emma, bu ilahlarning arisida su alahide orungha ige idi. hititlar turmushtiki ehmiyiti sewebidinla emes, uning muqeddeslikige ishengenliki üchün sheherlirini, bolupmu butxanilirini su boylirigha salatti, shunglashqimu ularning qizil irmaqning süyi bilen güllep yashnighan yerlerge orunlishishini bir tasadipiyliq dégili bolmaydu. ular üchün bulaqlar, éqinlar, köller, déngizlar, qisqisi, yer yüzidiki barliq sular muqeddestur... hititlar tosmilar, su kölchekliri, abidiwi su qurulushlirini, bashqiche éytqanda, anadoluning tunji su qurulmilirini barliqqa keltüridu.

ular taziliq we paklinishni su arqiliq ishqa ashuridighan bolghachqa, butxanilirining yanlirigha muqeddes kölcheklerni salidu. chünki hititlarning neziride ilahlarning huzurigha kirishtin ilgiri maddiy we meniwi jehettin tazilinish peqet su bilenla mumkin idi. butxanilarda yuyunush we taziliq qilish üchün alahide yasalghan öyler bar bolup, ichide hazirqi yoyunush daslirigha oxshaydighan kölchekler bar idi. hititlar bu kölcheklerge bir nuqtidin su bérish arqiliq tunji turuba sistémisini layihelep chiqqanidi.

* * * * *

hititlar olturaqlashqan jughrapiyede kilimat soghuq, sughirish mumkin bolmighachqa, tupraq munbet emes idi. künimizgiche yétip kelgen mix yéziqliq taxtaylarda nurghun yamghur dualirining bolushi we qurghaqchiliq mesilisining köplep tilgha élinishi, bizge bu medeniyetning su mesiliside qiyinchiliqlargha duch kelgenlikini körsitip béridu. shunglashqa, hititlar özliri yashawatqan rayon we kilimat sharaitigha mas kélidighan sistémilarni tereqqiy qildurushqa mejbur boldi. ular kündilik turmushini, qurghaqchiliq dewri we qurghaqchiliqtin kéyinki acharchiliq apitini nezerde tutup, yamghurni we süniy sughirishni asas qilghan bir sistémini barliqqa keltürdi. ular yene yerlirini sughirish, kündilik turmush éhtiyajini qandurush we kelkün apitini kontrol qilish üchün tosmilar, kölchekler, quduqlar, östengler we su ambarlirini yasidi.

bu tosmilarning biri anadoludiki tunji tosmilarning biridur. alajahöyüktiki gölpinar hitit tosmisi 3000 yilliq tarixqa ige bolup, anadoluningla emes, dunyaningmu bügünge qeder rolini jari qilduruwatqan tunji tosmisi hésablinidu. bu tosmining anadoludiki chong qurghaqchiliqtin kéyin hitit padishahliri teripidin yasalghanliqi qeyt qilinidu.

alajahöyük hititlardin ilgiri bu rayonda olturaqlashqan xattiyan dewrining eng chong sheherliri biri bolup, u hititlar dewridimu özining muhim ornini saqlap qalidu we mix yéziqliq taxtaylarda bulaq we su menbeliri bilen dangliq bir sheher dep tilgha élinidu. bu qurghaq sheher su qurulushliri sayisida hititlarning dewride «bulaq shehiri» dégen menide arinna, dep atilidu. alajahöyüktiki hitit tosmisi tashlarni oyush arqiliq yasalghan bolup, hazirqi dewr tosmiliridikige oxshashla artuq suni chiqiriwétish sistémilirigha ige. ularning tosmida biriktürülgen sularning déhqanchiliq, ichimlik ​​su éhtiyajini qandurush we diniy meqsette ishletkenliki melum.

uniwérsal medeniyet mirasliri süpitide qobul qiliniwatqan bu tosma, «dunyaning hazirmu  rolini jari qilduruwatqan eng qedimki tosmisi» dégen namgha ige! qézish  tekshürüsh xizmetliri sayisida bayqalghan bu tosma, yéngilash, eslige keltürüsh xizmetliri netijiside qaytidin hayatliqqa érishti. buninggha ishinish tes, emma bügünki künde, alajahoyüktiki déhqanlar nechche ming yilliq qedimiy tosmining süyidin paydilinip étizlirini sughirishni dawamlashturmaqta.

* * * * *

hititlar özliri olturaqlashqan bashqa sheherlerdimu tosmilarni yasaydu. ular su éhtiyaji we yer yüzi sheklini oylishidighan bolghachqa, yasighan tosmiliri bir-birige oxshimaydu. tüzlengliklerdikilirini kölchekler, töpiliklerdikilirini qashalash, toghanlash sheklide yasaydu. qeyseri, konya, siwas we chorumdiki tosmilargha nezer sélinghinida, ularning bu medeniyet yashighan dewrge sélishturghanda matématika we qurulush jehette xélila aldida ikenlikini körüwalghili bolidu.

elwette, hititlar tosmilarni yasash bilenla qalmay, qiyaliqlarni oyup yasighan tash kölchekler sayisida yamghur süyining bir yerge yighilishigha kapaletlik qilidu we ularni saqlash üchün bak we kölcheklerni yasaydu. bu sularni pishurulghan séghiz turubbilar arqiliq öylergiche yetküzidu. hititlar bu yerlerdiki tunji abide xaraktérlik su qurulmilirini tesis qilghanlar bolup qalidu. uning üstige, u dewrning esliheliri bilen nahayiti chong we éghir tash tosuqlarni retlik késip qurashturidu. ésil tash qurulushlar bügünki kündimu körgenlerni heyran qalduridu.

hititlar nechche ming yil ilgirila suning muhimliqini tonup yétidu.  ular yene sugha munasiwetlik barliq qurulma we qurulushlarni yilda kem dégende bir qétim tazilap, napak nersilerdin qoghdaydu, shundaqla sughirish sistémisigha ziyan yetküzgüchilerni jazalash qatarliq qaide – tüzümlerni yolgha qoyidu. ular su qurulushining bashlamchilirigha aylinidu, anadoluning binakarliq sahesidiki bilim birikmisining asasini teshkil qilidu we uning yönilishini belgileydu.

* * * * *

hititlar dunyadiki eng muhim medeniyetlerning biri bolup, ular bügünki yawropa we ottura sherqning epsaniliri, tili, dini, siyasiti we medeniyitige zor tesir körsetken. biz yenila insanlarning su bilen bolghan munasiwitige pütünley oxshimaydighan ölchem békitken, sugha uninggha layiq hörmitini ipadiligen anadoluning qedimki medeniyiti  hititlardin öginidighan nurghun nersilirimiz bar.



مۇناسىۋەتلىك خەۋەرلەر