kapadokyaning barliqqa kélishi

siz özingizni dunyaning sirtidiki bashqa pilanétada yaki chöchekler alemidiki bir jayda tesewwur qilip baqtingizmu? buningdin ilgiri körgenliringizdin nepesliringiz siqilip, réalliq tonushingizda qalaymiqanchiliq yüz berdimu? birdinla zaman (waqit) we makan uqumidin yiraqliship baqtingizmu?

kapadokyani körgenler bu soallarning hemmisige «hee» dep jawab bérishidu! shamal hasil qilghan heykellerge oxshaydighan yüzligen peri torxunliri, wadilardiki deryalar teripidin échilghan tonéllar... kapadokya, heyran qalarliq bir pilanétani eslitidighan tebiiy güzelliki bilen ademni özige mehliya qiliwalidu.... u yerde kündilik ghem – qayghuliringiz séhirlik hasa tegkendek birdinla kallingizdin yoqilidu. ün – tinsiz halda aldingizda qed kötürüp turuwatqini nechche ming yillarning guwahchiliridur. közingiz öngkürlerdiki hayatliqning, qedimki medeniyetlerning izlirigha chüshidu. siz téximu köp nersini körüshni, nurghun nersilerni öginishni, uzunraq turushni arzu qilisiz, bu séhirlik keypiyattin ayrilghungiz kelmeydu.

* * * * *

kapadokyaning tarixi 60 milyon yil burunqi chaghlargha tutishidu. rayondiki yanar taghlar chiqarghan lawadin qiyaliqlar hasil bolidu. yamghur we shamal milyonlarche yil boyiche upiritish arqiliq bu tashlargha shekil béghishlaydu. bu tashlar kishilerni yer yüzide peyda bolushqa bashlighan waqittin bashlapla issiq we soghuqtin, shundaqla yirtquch haywanlardin qoghdaydu. uning üstige, bu rayonda qizil irmaq (derya)din ibaret ularning su we yémeklik éhtiyajini asanla qanduralaydighan heywetlik derya bar idi. yanar taghlarning qaytidin heriketlinishi olturaqlishishni bir mezgil üzüp qoyidu, emma kéyin kishiler bu yerge qaytip kélidu, chünki ular addiy qoralliri bilen bu jaydiki tash öngkürlirini asanla chongaytalaytti. shundaq qilip, anadoludiki tunji insanlardin bashlap her bir dewrde kapadokyadin olturaqlishish izlirini uchratqili bolidu.

kapadokyada olturaqlashqan tunji medeniyet assurlar bolup, ular anadoludiki tunji soda mustemlikisini berpa qilidu. soda, qanun we nikahqa ait belgilimilerni öz ichige alghan mix yéziqliq tarixiy «kapadokya taxtayliri»mu assurlar dewride otturigha chiqidu. ulardin kéyin bu rayonda olturaqlashqan hititlar, kapadokyada mudapie meqsetlik yer asti yollirini achqan tunji medeniyetke aylinidu. hujum yüz bergende, her bir öydin yer astigha asanla kirgili bolidighan tar karidorlar, karidorlarni taqaydighan zor hejimlik yumilaq tashlarni we tonéllarni hawalandurush sistémisini hititlar tereqqiy qilduridu. hititlardin kéyin otning muqeddeslikige ishinidighan parslar bu rayonni qolgha kirgüzidu. yanar tagh jaylashqan bu jughrapiye ularning étiqadigha pütünley mas kélidu. parslar bu yerni «güzel atlar makani» dégen menide «katpatuka» dep ataydu.

* * * * *

gerche kapadokya bügün künide newshehir, nigde, qeyseri we qirshehir qatarliq sheheler otturisidiki rayonni öz ichige alidighan bolsimu, emma u ötmüshte téximu keng rayonni öz ichige alatti. kapadokya torus taghliri, malatya we sherqiy qara déngiz rayonighiche sozulghan rayonning nami idi.

kapadokya uzundin buyan soda liniyeliri késishken istratégiyilik nuqtigha jaylashqan. sherqqe baridighanlar bu yerdin ötidu, qonidu yaki kem nersilirini bu yerde toluqlaydu. rim dewride kapadokya muhimliqi sewebidin impériye ölkisige aylandurulidu. köp xudaliq dinlargha sahibxanliq qilghan bu rayon yene, ziyankeshlikke uchrap quddustin qachqan xiristiyanlarnimu baghrigha basidu. tebietning möjizisi süpitide shekillengen jilghilar, hititlar teripidin tashlargha oyulghan öngkürler we yer asti tonélliri anadoludiki tunji xiristiyanlarning panahgahigha aylinidu. yéngi dinning bu tunji wekillirining anadolugha kélish meqsiti dinlirini tarqitishla emes, hemmidin muhimi hayatlirini qutquzush we qoghdashtin ibaret idi... kapadokya we uning yer asti sheherliri özgiche qurulmisi bilen bu yéngi méhmanlargha mulazimet qilidu. u ularning «ölümdin kéyinki menggülük hayat» uqumi we u hayatning qandaq bolidighanliqi heqqide oylinishigha imkaniyet yaritip béridu. chüsh misali hasil bolghan shekiller xiristiyan étiqadida hemishe izdilidighan otopik dunya bilen parallilishidu. rahiblar we «chérkaw atiliri» dep atalghan épiskoplar mana mushu sewebtin kapadokyani yaxshi köridu. qiya tashlargha oyulghan öylerge monastir we chérkawlar qoshulidu. her waqit hoshyar, emma bixeter ikenlikini hés qilip turushning xatirjemliki bilen deslepki xiristiyanlarning sani kündin- künge köpiyidu. biraq, ularning oqush – yézishni bilish nisbiti nahayiti töwen bolup, az sandikilirila latinche sözliyeleydighan bolghachqa, resim senitige yüzlinidu. hezriti isaning hayati we injildiki hékayiler chérkaw tamlirida arqa- arqidin eks étidu. bu resimler shu dewrning diniy, medeniyet we ijtimaiy muhitini ekis ettürüp bérish nuqtisidin nahayiti muhim hésablinidu.

kapadokya rayonida yüzdin artuq chérkaw we xiristiyan ibadetxanisi bar. bu rayon munastirliq sistémisi deslepte bashlanghan jay dep qarilidu. chérkawlarning muhim bir qismi b d t pen, maarip, medeniyet teshkilati - yunéskoning dunya medeniyet mirasliri tizimlikidiki göreme ochuq hawa muzéyida qoghdiliwatidu. kishilerning diqqitini eng tartidighan chérkawlar qarangghu chérkaw, yilan chérkawi we elmali chérkawidur... biraq, ularning arisidiki qarangghu chérkaw alahide orungha ige. chünki binagha kün nurining intayin az chüshidighan bolushi, tam we gümbezlerdiki resimlerning buzulushining aldini élip, ularni esirler boyi saqlap kelgen.

* * * * *

1700- yillarning béshida xanliq teripidin arxéologiyelik asare- etiqilerni izdesh wezipisi tapshurulghan firansiyelik seyyah paul lukas, kapadokyagha kélip körgenliridin chongqur tesirlinidu. qiya tashlarning ichige oyup yasalghan öylerde yashighan insanlar, renglik tam resimliri bilen bézelgen chérkawlar we tonéllardin ibaret u ezeldin körüp baqmighan ajayip dunyani uchritidu.

u sayahetnameside körgenlirini «... men qizil deryaning qarshi qirghiqidiki qedimki qurulushlarning xarabilirini körginimde, ishengüsiz derijide heyran qaldim. ularning sani ikki yaki üch yüz emes, ikki mingdin artuq idi» dégen sözler bilen ipadileydu. biraq, uning bayan qilghanliri emeliyetke peqet uyghun dep qaralmaydu we orda uningdin narazi bolidu, u yalghanchiliq qilish bilen eyiblinidu. padishah XIV luis istanbuldiki elchisini bu ishning tégi – tektini sürüshtürüp béqishqa orunlashturidu. kapadokyagha barghan bash elchimu körgenliridin heyran bolup, ordigha seyyahning éytqanlarning toghriliqini doklat qilidu. shundaq qilip, paul lukas kapadokyani yawropagha tonutqan tunji kishi süpitide tarix sehipiliridin orun alidu.

* * * * *

anadolu medeniyetler, kültürler we dinlar gireliship ketken jay... u her bir rayonida heweskarlirini oxshimighan we kishini heyran qalduridighan hékayiler bilen qarshi alidu... kapadokya anadoluning otturisidiki hem muhim yollar hemde nurghun oxshimighan medeniyet, étiqad we pelsepening késishme nuqtisigha aylinidu. xiristian dini bu yerde takamullishidu؛ yéngi dinning tarqilishida anadolu zéminliri muhim rol oynaydu. aridin nechche yüz yil ötkendin kéyin, qiya tashlargha oyulghan nechche onlighan chérkaw, nechche yüz öy we sansizlighan tonéllar, étiqadning küchini, insanlarning özara hemkarliqini we chidamchanliqini bizlerge namayan qilip béridu. panahlanghuchilar kapadokyaning öngkür we tonéllirigha bir doél élan qilishning hékayisini yazidu.

sizning tebiringiz boyiche uninggha meyli peri chöchekliri, kino – filim süretke élish orni yaki adettin tashqiri bir yer dep éniqlima bérilishidin qetiynezer,  kapadokya pütkül tesewwurlarni astin – üstün qiliwétidighan, tesewwur bilen réalliq gireliship ketken özgiche we heywetlik jay bolup, u nechche ming yilliq medeniyetning izlirini özige mujessem qilghan. bu yollarni boylap méngishqa toghra kelse, peri torxunlirining üstide turup künning chiqishini yaki olturushini tamasha qilsingizmu, shar sayahiti yaki at sayahetlirige qatnishish arqiliq bu pewquladde rayonni közdin kechürsingizmu boliwéridu… elwette, ixtiyar sizning!