strabo we jughrapiye

zaman (waqit) we makan heqqide oylinip baqtingizmu? sizning qarishingizche, biri bolmay turup, yene birige éniqlima bérish qanchilik mumkin? ular qarimaqqa ikki xil uqumdek körünsimu, bügünki künde zaman bilen makan bir - birini toluqlaydighan, hetta özara gireliship ketken uqumlar, dep qarilidu. alem boshluqi we zaman toghrisidiki tetqiqatliri bilen tonulghan matématika alimi minkowiskiy: «makan we zaman ayrim – ayrim halda muhakime qilinghinida, sayilargha oxshashla ghayib bolushqa mehkumdur» deydu. yene bu heqte tetqiqatlarni élip barghan tarixchi we binakar gidion, zaman (waqit)ning makanning tötinchi hejimi ikenlikini ilgiri süridu.

tarix ilmimu weqe we hadisilerge bu ikki uqumni chöridep muamile qilidu. waqittin mustesna halda bir yerde yüz bergen weqeni teswirlesh yaki uning del eksiche, weqe yüz bergen makan (jay) din mustesna halda bir zaman yaki dewr heqqide toxtilishqa urunush ilmiylikke mas kelmeydu. bügünki jughrapiye ilmimu bu ikki uqumni asas qilidu. u «makan» sözige insanlar mewjut bolghan we yashaydighan sahe, dep qaraydu we uninggha bir pütün jughrapiye süpitide muamile qilidu.

* * * * *

jughrapiye sözi qedimki yunan tilidin kelgen bolup, «dunya» we «sizish» yaki «teswirlesh» dégen sözlerning birikishidin terkib tapidu. bu sözni peylasop ératostén tunji qétim ishletkenidi. yer sharining etrapini we quyashning yer bilen bolghan ariliqini heqiqiy qimmetke intayin yéqin hésablap chiqqan, kenglik we uzunluqqa asasen koordénat sistémisini tereqqiy qildurghan ératostén, özining matématika we jughrapiye heqqidiki teqtiqatlirini «jughrapiye» namliq kitabigha toplighanidi. shundaq, kéyinki dewrlerde ilim-penning bir tarmiqi bolidighan jughrapiye, namini bu kitabtin alidu. gerche ératostén jughrapiyening asaschisi süpitide qobul qilinghan bolsimu, emma bu témini uningdin xéli burun tetqiq qilghanlarmu bar. bezi peylasoplar kélimat bilen ösümlükning munasiwitini tekshürgen bolsa, yene beziliri déngiz, köl, éqin, kelkün we ular keltürüp chiqarghan upirashlarni؛ beziliri hawarayi hadisilirini, özgirishlirini, yanar taghlarni tetqiq qilghanidi... emeliyette, ularning hemmisi özliri yashawatqan dunyani eqliy asaslarni chöridigen halda chüshinishke tirishqanidi. qisqisi, hirodot, talés, aristotil, strabo we ptolomé jughrapiye ilmining bashlamchiliri hésablinidu. tarixning atisi dep atalghan hirodot aqdéngiz, kichik asiya, yeni anadolu qatarliq jaylarni aylinip, makédoniyedin misirghiche, hetta hindistanghiche bolghan musheqqetlik jughrapiyeni aylinip chiqidu. asasliqi matématikiliq nezeriyesi bilen tonulghan talés, dunyaning shekli üstide tetqiqat élip bérish arqiliq jughrapiye ilmigha töhpe qoshidu. aristotilning qarishiche, aldi bilen «orun» mewjut bolup, jughrapiyening mahiyitini «qeyerde» dégen soalgha bérilgen  jawab teshkil qilidu. biraq, «qedimki dewr we jughrapiye» dégen sözni anglighanlarning ésige tunji bolup strabo we ptolomé kélidu.

sehipimizning bügünki sanida strabo heqqide sözlep ötimiz. némishqa strabo?! chünki amasyaliq strabo anadoluning tunji we qedimki dewrning eng dangliq jughrapiyeshunasi.

* * * * *

strabo anadoluning shimaligha jaylashqan amasyada, eyni waqittiki amesyada dunyagha kélidu. u xiristiyan dinining tarqilishidin sel burun, yeni rim impériyesi anadoluda kéngiyishke bashlighan dewrge shahit bolidu. u körüsh we öginishke bolghan qiziqishini ailisidikiler teminligen purset bilen birleshtüridu؛ qedimki dewrning eng muhim ilim merkizi bolghan rim we misirda yaxshi terbiye alidu. impériye tarqalghan keng jughrapiyelik rayonning köp qismini sayahet qilidu. bügünki künde, u ziyaret qilghan jaylar heqqide yazghan 17 tomluq «jéografika» yaki «jughrapiye», abide xaraktérlik eser dep qarilidu. bu eser peqet bir jughrapiye kitabila emes, chünki strabo kitabida bayan qilghan jughrapiyelerni u yerde yashaydighan kishiler bilen birlikte qelemge alidu. «jughrapiye» jemiyetshunasliq we pelsepe ölchimidiki énsiklopédik eser bolup, u yene tarixi weqeler, köchüsh hadisiliri, qaysi milletning qeyerge olturaqlashqanliqi we döletler munasiwiti qatarliqlarni öz ichige alidu.

strabo alemning merkizining dunya ikenlikini otturigha qoyidu. u quruqluq (qite)qa déngiz bilen qorshalghan aral, dep éniqlima béridu. yersharining eng shimalining soghuq, eng jenub teripining issiq ikenlikini, shunga u yerlerge insanlarning olturaqlashmighanliqini ilgiri süridu. dunyani kélimatqa asasen böleklerge ayriydu. u yer shekillirining olturaqlishishqa qandaq tesir körsitidighanliqi we shekillendüridighanliqigha kishilerning diqitini jelb qilidu. jughrapiye bilimlirining döletlerge paydiliq muhim bir élémént ikenlikini otturigha qoyidu.

u kitabida suning parchilash - upiritish küchi, shamalning shekillinishi we bir qisim yer shekillirining qandaq shekillengenlikini bayan qilidu. peqet birla okyanning barliqini, eger her waqit gherbke qarap mangghan teqdirde hindistangha barghili bolidighanliqini éytidu.

strabo rayonlarni teswirlepla qalmastin, insanlar bilen muhitning özara tesir körsitishining muhimliqini tilgha alidu, seweb - netije munasiwiti toghrisida toxtilidu, shundaqla özining yekünlirinimu otturigha qoyidu. shunglashqa strabo tunji jughrapiyeshunas dep qarilidu. u jughrapiyening bir ilim türi ikenlikini otturigha qoyghan kishi bolup, buni: «men tetqiq qilmaqchi bolghan jughrapiye ilimi, méningche, héch bolmighandimu bashqa ilimlerge oxshashla bir peylasopning qiziqish dairisige kéridu we méning köz qarishimning toghriliqi nurghun pakitlar arqiliq ispanlandi» deydu.

* * * * *

dunyaning tunji jughrapiye alimi dep qaralghan straboning yurti amasyadur... amasyaliq strabo, bu sheherning namini amazon xanishi amisistin kelgen deydu.

tik qiyalar arisigha yoshurunghan amasya shehri, türkiyening ikkinchi chong deryasi - yéshil irmaq teripidin ikkige bölüngen bolup, mustehkem qurulmisi esirler boyi olturaqlishishqa muwapiq jay dep tallinishigha seweb bolidu. u yene qedimki dunyaning muhim yolliri özara késishken soda merkizi idi. sheherning tarixi hititlargha tutishidu. bu sheher friglar, lidiylar, parslar, pontus padishahliqi, rim impériyesi, seljuq we osmanli impériyesining hökümranliqigha ötidu.

strabo tughulushtin burun, bu sheher pontus padishahliqining paytexti idi. pontus xelqi xarshéna téghining jenubiy étikige padishahlar üchün abidiwi qebrilerni oyup chiqidu. bügünki künde dölet ichi we sirtidin kelgen sayahetchilerning diqqitini tartiwatqan pontus shahi tash qebrisi nahayiti tesirlik tashqi körünüshke ige. qebriler jaylashqan öngkürlerni tutashturidighan tonél ademni bashqa bir zamangha élip baridu. dunyadiki tash qebre enenisining nadir misallirining biri bolghan pontus padishahi tash qebriliri bügün xarshéna téghi bilen birlikte b d t pen, maarip we medeniyet teshkilati - yunéskoning «dunya medeniyet mirasliri tizimliki» ge kirgüzüldi. sheher merkizide, yeni yéshil irmaq boyidiki «shahzadiler sayahet yoli»  ning yénida straboning heykili, uning arqisida pontus shahliri tash qebriliri bar...

* * * * *

amasyaliq strabo jughrapiye déyilgen haman dunyaning herqandaq yéride kishining ésige tunji bolup kélidighan kishilerning biri. uning sayahet qilish we körgenlirini xatirilesh qizghinliqi, hemde ilim-penge bolghan teshnaliqi, bizge mölcherimizdin xélila halqip ketken ishiklerni achidu. u özi hayat waqtida bilingen dunyaning jughrapiyelik bilimlirini toplighan tunji uniwérsal qedimki eser - «jughrapiye» ning aptori. qedimki dewrde köp oqulmighan bu eser, wizantiye dewride qayta bayqilidu we kéyin nurghun tillargha terjime qilinidu. u asiya, yawropa we afriqa bayan qilinghan 17 tomluq esirining üch tomini anadolugha ajritidu. u eser anadoluning tarixi we jughrapiyesi heqqidiki qedimki paydilinish menbelirining aldinqi qataridin orun almaqta.