türkiye – amérika munasiwetliridiki tügünler
küntertip we analiz (60)
türkiye – amérika munasiwetliridiki tügünler
küntertip we analiz (60)
(murat yéshiltash)
hörmetlik radiyo anglighuchilar! «küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning xewpsizlik tetqiqatliri diriktori we yazghuchisi murat yéshiltash teripidin teyyarlanghan «türkiye – amérika munasiwetliridiki tügünler» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.
***** **** ** ******
türkiye-amérika munasiwetliride aldimizdiki mezgillerge nisbeten töt chong murekkep tügün bar. bularni hel qilmay turup türkiye bilen amérika otturisidiki kirizisning bir terep qilinishi anche mumkin emes. S 400 mesilisi bu tügünlerning aldinqi qatarida turidu. S-400 mesilisi türkiye-amérika munasiwetlirini teswirlep béridighan eng yaxshi misallarning birsi. eslide istratégiyelik munasiwet dep éniqlima bérilgen A we B döletler otturisidiki munasiwetlerde bundaq mesile körülmesliki kérek idi. bu menidin éytqanda, amérika ne türkiyening wetenperwer bashqurulidighan bomba mudapie sistémisi telipini jawapsiz, mujemel tashlap qoyalmaytti. ne türkiyemu shimaliy atlantik ehdi teshkilatidiki ittipaqdishi süpitide, bixeterlik we mudapie sahesidiki eng chong reqip dölet bilen bundaq sétiwélish kélishimini tüzmigen bolatti.
undaqta birinchi bolup shuni perez qilishqa boliduki, türkiye-amérika munasiwetlirini «istratégiyelik shériklik» dep teripligili bolmaydu. nöwettiki tügünni yéshish üchün ikki tereptin birining choqum mewjut munasiwet sheklini özgertishi yaki buning ornigha öz-ara ziyan yetküzmeydighan bir formula tépip chiqishi kérek.
dölet mudapie ministiri xulusi aqarning gérit modéli del bu nuqtida bir hel qilish charisi süpitide eqillerge kélidu. biraq bu hel qilish mudélining qandaq ishqa sélinidighanliqi chüshünilmigendek qilidu. uning üstige türkiye ikkinchi yürüsh S-400 lerni sétiwilish üchün muzakirilerni dawamlashturiwatqan bir mezgilde, grit modélini ishqa sélish tolimu qiyindek qilidu. undaqta amérikaning S-400 ge qarita hel qilish charisini birla tallashqa taraytish arqiliq muzakirilishshke urunushi bu mesilini hel qilalarmu? bu soalning jawabining «hee» bolishi mumkin emestek qilidu. chünki S-400 ni türkiyening sirtigha chiqirish formilasining enqere dairliri teripidin muresse témisi qatarida körülmeydighanliqi intayin éniq. shunga S-400 mesilisining her ikki terepke nisbeten yéshilmes tügünge aylanghanliqi we buni hel qilmay turup, munasiwetlerni eslige keltürüshningmu mumkin emeslikini chüshinishke bolidu.
térorluq teshkilati y p g mesilisimu, türkiye-amérika munasiwetliridiki éniqsizliqni téximu kücheytiwétidighan bir tügünge aylanghan ehwalda turmaqta. térorluq teshkilati y p g ning yéqindin buyan süriyening shimalidiki térorluq hujumi künséri kücheymekte. baydén hökümiti we amérika organlirining y p g gha tutqan hazirqi pozitsiyesini nezerde tutqanda, türkiye-amérika munasiwetliride S-400 keltürüp chiqarghan yirikchilikni téximu chongqurlashturghangha oxshash, türkiyeni yéngi bir herbiy qedem tashlashqa mejburlishimu mumkin. bu nuqtidin y p g mesilisimu, amérika bilen türkiyening suriyediki ayrilishning sewebi bolushtin halqip, ikki dölet munasiwetlirining herqaysi tereplirini belgileydighan bir tügünge aylandi. xuddi S-400 mesilisidikige oxshash tereplerning birsining mewqesidin waz kéchishini zörür. yaki washingiton y p g ni küchlendürüp süriyening zémin pütünlükini buzup tashlaydighan shekilde aptonom rayon qurushtin waz kéchip, enqerening mewqesige yéqinlishishi weyaki türkiye y p g gha qaratqan mewqesige özgertish kirgüzüp, amérikaning y p g ni özgertish siyasitige yol qoyishi kérek. hazirqi ehwalda, her ikki hökümetning öz mewqeside ching turidighanliqi ayan bolghandin kéyin, yéqin kelgüside y p g mesilisi hel bolup, bu tügünning yéshilishimu mumkin emestek qilidu.
S-400 we térorluq teshkilati y p g mesilisige qoshumche, sherqiy aq déngiz mesilisimu (gerche anche chongqurliship ketmigen bolsimu) türkiye-amérika munasiwetlirini perqliq nuqtilargha élip kéleleydighan sewiyege yetken ehwalda turmaqta. türkiyening sherqiy aq déngiz mesilisining xaraktérini belgileydighan kök weten tesewwuri türkiyening herbiy, siyasiy we iqtisadiy mewqesini shekillendüriwatqan bolsa, amérikagha nisbeten bu mewqe hel qilinishi kéreklik rayon xaraktérliq géo-politika mesilisi süpitide qaralmaqta. bu nuqtida, amérikaning sherqiy aq déngizda grétsiyening herbiy qerzining mudditini uzartish qedimi shundaqla türkiyening heriket dairisini taraytish siyasetlirige yüzlinishi, ikki dölet munasiwetliride yene bir tügünning shekillinishige seweb bolmaqta. türkiyening rayonidiki géo politikiliq paaliyet dairisini taraytishi we herbiy paaliyetlirini qisqartishi kütülmekte. lékin türkiyening kök weten tesewwurini boylap shekillendürgen birinchi derijilik menpeetlirini muressege échip, kéliship qilishi mumkin emes. shunglashqa sherqiy aq déngiz oqida yüz bergen we yüz bérish mumkinchiliki bolghan özgirishler ikki terep munasiwetliride yéngi bir yirikchilik sahesining peyda bolishigha seweb bolishi mumkin.
biz baya tilgha alghan mesile bar her qaysi sahelerge fethullahchi térorluq teshkilati mesilisini, yürgüzüliwatqan émbargolarni we yéqinlap kéliwatqan délolarni qoshqanda, munasiwetlerning bir pütün xirisqa duch kéliwatqanliqini éytishqa toghra kélidu. mezkür pütünlükning matori rolini oynawatqan amérika dölet mejlisi tügüni bolsa, qisqa muddet ichide hel qilinidighan mesile bolushtin tolimu uzaq bir körünüsh bermekte. eng axirida 54 palata ezasi yazghan mektubning türkiye-amérika munasiwetlirini tüzesh arzusdin bekrek, jazagha tartish shoarlirigha we jazalash tiligha qapsilip qalghanliqini hemde jumhur reis erdoghanni hujum nishani qilghanliqini nezerde tutqanda, munasiwetlerge qara saye tashlap turghan bir palata tügüniningmu mejutliqini tilgha élish mumkin. baydén hökümitining «organlar bilen birlikte tashqi siyasetni yolgha qoyimiz» pozitsiyesinimu buninggha qoshqanda, palataning tashqi siyasette téximu ünümlük bolishi yaki tashqi ishlar ministiri billinkénning palatani yénida tutup turush üchün türkiye mesilisige oxshash délolargha kütülginidin perqliq pozitsiyelerni shekillendürüp chiqishimu mumkin.
türkiye mesilisige palataning tashqi siyaset rialliqi penjirisidin qarashning ornigha, amérika tashqi siyaset binakarliqidiki ékologiyelik sistéma penjirisidin qarawatqanliqimu bu sahede türkiyening ishini téximu murekkepleshtürmekte we türkiye-amérika munaswetlirining kölümini palataning qara sayisi astigha ittirmekte.
