түркийә – америка мунасивәтлиридики түгүнләр
күнтәртип вә анализ (60)
түркийә – америка мунасивәтлиридики түгүнләр
күнтәртип вә анализ (60)
(мурат йешилташ)
һөрмәтлик радийо аңлиғучилар! «күнтәртип вә анализ» намлиқ пирограммимизниң бүгүнки бөлүмидә сийасәт, иқтисад вә җәмийәт тәтқиқатлири фонди җәмийити «SETA» ниң хәвпсизлик тәтқиқатлири дириктори вә йазғучиси мурат йешилташ тәрипидин тәййарланған «түркийә – америка мунасивәтлиридики түгүнләр» темилиқ анализни диққитиңларға сунимиз.
***** **** ** ******
түркийә-америка мунасивәтлиридә алдимиздики мәзгилләргә нисбәтән төт чоң мурәккәп түгүн бар. буларни һәл қилмай туруп түркийә билән америка оттурисидики киризисниң бир тәрәп қилиниши анчә мумкин әмәс. S 400 мәсилиси бу түгүнләрниң алдинқи қатарида туриду. S-400 мәсилиси түркийә-америка мунасивәтлирини тәсвирләп беридиған әң йахши мисалларниң бирси. әслидә истратегийәлик мунасивәт дәп ениқлима берилгән A вә B дөләтләр оттурисидики мунасивәтләрдә бундақ мәсилә көрүлмәслики керәк иди. бу мәнидин ейтқанда, америка нә түркийәниң вәтәнпәрвәр башқурулидиған бомба мудапиә системиси тәлипини җавапсиз, муҗәмәл ташлап қойалмайтти. нә түркийәму шималий атлантик әһди тәшкилатидики иттипақдиши сүпитидә, бихәтәрлик вә мудапиә саһәсидики әң чоң рәқип дөләт билән бундақ сетивелиш келишимини түзмигән болатти.
ундақта биринчи болуп шуни пәрәз қилишқа болидуки, түркийә-америка мунасивәтлирини «истратегийәлик шериклик» дәп тәриплигили болмайду. нөвәттики түгүнни йешиш үчүн икки тәрәптин бириниң чоқум мәвҗут мунасивәт шәклини өзгәртиши йаки буниң орниға өз-ара зийан йәткүзмәйдиған бир формула тепип чиқиши керәк.
дөләт мудапиә министири хулуси ақарниң герит модели дәл бу нуқтида бир һәл қилиш чариси сүпитидә әқилләргә келиду. бирақ бу һәл қилиш муделиниң қандақ ишқа селинидиғанлиқи чүшүнилмигәндәк қилиду. униң үстигә түркийә иккинчи йүрүш S-400 ләрни сетивилиш үчүн музакириләрни давамлаштуриватқан бир мәзгилдә, грит моделини ишқа селиш толиму қийиндәк қилиду. ундақта американиң S-400 гә қарита һәл қилиш чарисини бирла таллашқа тарайтиш арқилиқ музакирилишшкә урунуши бу мәсилини һәл қилаларму? бу соалниң җавабиниң «һәә» болиши мумкин әмәстәк қилиду. чүнки S-400 ни түркийәниң сиртиға чиқириш формиласиниң әнқәрә даирлири тәрипидин мурәссә темиси қатарида көрүлмәйдиғанлиқи интайин ениқ. шуңа S-400 мәсилисиниң һәр икки тәрәпкә нисбәтән йешилмәс түгүнгә айланғанлиқи вә буни һәл қилмай туруп, мунасивәтләрни әслигә кәлтүрүшниңму мумкин әмәсликини чүшинишкә болиду.
терорлуқ тәшкилати й п г мәсилисиму, түркийә-америка мунасивәтлиридики ениқсизлиқни техиму күчәйтиветидиған бир түгүнгә айланған әһвалда турмақта. терорлуқ тәшкилати й п г ниң йеқиндин буйан сүрийәниң шималидики терорлуқ һуҗуми күнсери күчәймәктә. байден һөкүмити вә америка органлириниң й п г ға тутқан һазирқи позитсийәсини нәзәрдә тутқанда, түркийә-америка мунасивәтлиридә S-400 кәлтүрүп чиқарған йирикчиликни техиму чоңқурлаштурғанға охшаш, түркийәни йеңи бир һәрбий қәдәм ташлашқа мәҗбурлишиму мумкин. бу нуқтидин й п г мәсилисиму, америка билән түркийәниң сурийәдики айрилишниң сәвәби болуштин һалқип, икки дөләт мунасивәтлириниң һәрқайси тәрәплирини бәлгиләйдиған бир түгүнгә айланди. худди S-400 мәсилисидикигә охшаш тәрәпләрниң бирсиниң мәвқәсидин ваз кечишини зөрүр. йаки вашингитон й п г ни күчләндүрүп сүрийәниң земин пүтүнлүкини бузуп ташлайдиған шәкилдә аптоном район қуруштин ваз кечип, әнқәрәниң мәвқәсигә йеқинлишиши вәйаки түркийә й п г ға қаратқан мәвқәсигә өзгәртиш киргүзүп, американиң й п г ни өзгәртиш сийаситигә йол қойиши керәк. һазирқи әһвалда, һәр икки һөкүмәтниң өз мәвқәсидә чиң туридиғанлиқи айан болғандин кейин, йеқин кәлгүсидә й п г мәсилиси һәл болуп, бу түгүнниң йешилишиму мумкин әмәстәк қилиду.
S-400 вә терорлуқ тәшкилати й п г мәсилисигә қошумчә, шәрқий ақ деңиз мәсилисиму (гәрчә анчә чоңқурлишип кәтмигән болсиму) түркийә-америка мунасивәтлирини пәрқлиқ нуқтиларға елип келәләйдиған сәвийәгә йәткән әһвалда турмақта. түркийәниң шәрқий ақ деңиз мәсилисиниң характерини бәлгиләйдиған көк вәтән тәсәввури түркийәниң һәрбий, сийасий вә иқтисадий мәвқәсини шәкилләндүриватқан болса, америкаға нисбәтән бу мәвқә һәл қилиниши керәклик район характерлиқ гео-политика мәсилиси сүпитидә қаралмақта. бу нуқтида, американиң шәрқий ақ деңизда гретсийәниң һәрбий қәрзиниң муддитини узартиш қәдими шундақла түркийәниң һәрикәт даирисини тарайтиш сийасәтлиригә йүзлиниши, икки дөләт мунасивәтлиридә йәнә бир түгүнниң шәкиллинишигә сәвәб болмақта. түркийәниң районидики гео политикилиқ паалийәт даирисини тарайтиши вә һәрбий паалийәтлирини қисқартиши күтүлмәктә. лекин түркийәниң көк вәтән тәсәввурини бойлап шәкилләндүргән биринчи дәриҗилик мәнпәәтлирини мурәссәгә ечип, келишип қилиши мумкин әмәс. шуңлашқа шәрқий ақ деңиз оқида йүз бәргән вә йүз бериш мумкинчилики болған өзгиришләр икки тәрәп мунасивәтлиридә йеңи бир йирикчилик саһәсиниң пәйда болишиға сәвәб болиши мумкин.
биз байа тилға алған мәсилә бар һәр қайси саһәләргә фәтһуллаһчи терорлуқ тәшкилати мәсилисини, йүргүзүливатқан ембарголарни вә йеқинлап келиватқан делоларни қошқанда, мунасивәтләрниң бир пүтүн хирисқа дуч келиватқанлиқини ейтишқа тоғра келиду. мәзкүр пүтүнлүкниң матори ролини ойнаватқан америка дөләт мәҗлиси түгүни болса, қисқа муддәт ичидә һәл қилинидиған мәсилә болуштин толиму узақ бир көрүнүш бәрмәктә. әң ахирида 54 палата әзаси йазған мәктубниң түркийә-америка мунасивәтлирини түзәш арзусдин бәкрәк, җазаға тартиш шоарлириға вә җазалаш тилиға қапсилип қалғанлиқини һәмдә җумһур рәис әрдоғанни һуҗум нишани қилғанлиқини нәзәрдә тутқанда, мунасивәтләргә қара сайә ташлап турған бир палата түгүниниңму мәҗутлиқини тилға елиш мумкин. байден һөкүмитиниң «органлар билән бирликтә ташқи сийасәтни йолға қойимиз» позитсийәсиниму буниңға қошқанда, палатаниң ташқи сийасәттә техиму үнүмлүк болиши йаки ташқи ишлар министири биллинкенниң палатани йенида тутуп туруш үчүн түркийә мәсилисигә охшаш делоларға күтүлгинидин пәрқлиқ позитсийәләрни шәкилләндүрүп чиқишиму мумкин.
түркийә мәсилисигә палатаниң ташқи сийасәт риаллиқи пәнҗирисидин қарашниң орниға, америка ташқи сийасәт бинакарлиқидики екологийәлик система пәнҗирисидин қараватқанлиқиму бу саһәдә түркийәниң ишини техиму мурәккәпләштүрмәктә вә түркийә-америка мунасвәтлириниң көлүмини палатаниң қара сайиси астиға иттирмәктә.
