amérikaning eslige kélishi we rusiye – xitay munasiwiti

küntertip we analiz (56)

1568978
amérikaning eslige kélishi we rusiye – xitay munasiwiti

amérikaning eslige kélishi we rusiye – xitay munasiwiti

küntertip we analiz (56)

(murat yéshiltash)

hörmetlik radiyo anglighuchilar! «küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning xewpsizlik tetqiqatliri diriktori we yazghuchisi murat yéshiltash teripidin teyyarlanghan «amérikaning eslige kélishi we rusiye – xitay munasiwiti» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.

***** **** ** ******

hörmetlik radiyo anglighuchilar 20-yanwardin étibaren jo baydén amérikaning 46- prézidénti bolush süpiti bilen wezipisini bashlidi. baydén yéqinqi 70 yilliq amérika tarixida eng köp béletke ériship prézidéntliqqa saylanghan démokratchilar namzati süpitide tarixtin orun aldi.

noyabirdin yanwarghiche bolghan jeryan texmin qilinghandek malimanchiliqqa tolghan mezgil boldi. tirampning tinch halda prézidéntliqni tapshurup bermeydighanliqi mölcherlenmekte idi. emma héchkim weqelerning bu derijige yétidighanliqini perez qilalmaytti. 6- yanwarda amérika tarixida körülüp baqmighan bir ish yüz berdi. trampning qollighuchiliri dölet mejlisi binasigha bésip kirdi. qanliq hujumda 5 kishi qaza qilip, amérikaning dunya miqyasida nacharlishiwatqan obrazini téximu buzdi.

qanliq hujumdin kéyin, tirampni wezipisidin élip tashlash üchün ikkinchi qétim bélet tashlandi. amérikaning paytexti washington iraqning paytexti baghdatta biz körüp köngen körünüshlerge sehne boldi. 25 mingdin artuq amérika eskiri paytext kochilirida tosaqlarni ornitip, dölet mejlisi binasining ichige orunlashti. bularning hemmisi yüz bériwatqan mezgilde, amérikida kowid-19 sewebidin kündilik qaza qiliwatqanlarning sani 4000 din éship ketti. «yéghip éytqanda baydén bir xarabilikni tapshurup aldi» dések xata bolmaydu. undaqta baydén zadi qandaq bir amérikani berpa qilmaqchi?

bu soalgha qarita baydén we uning guruppisining jawabi nahayiti éniqtek qilidu. baydén amérikaning eslige qaytidighanliqini jakarlidi. bu bayanat nurghun kishiler teripidin baydénning dölet ichi we tashqi siyasitige bolghan omumiy tonushini körsitip béridighan bir ramka, dep chüshinildi. undaqta amérikaning eslige qaytishi némidin dérek béridu?

baydénning tashqi siyasiti ramkisini sizip bergen bu pozitsiyening birinchi tüwrüki amérika rehberlik qatlimining qaytidin qurulushidin ibarettur. tashqi ishlar ministiri billinkén «eger amérika yershari sistémisigha rehberlik qilmaydiken, bu hakimiyet boshluqini mustebit küchler tolduridu we bu ehwal xelqara sistémida muqimsizliqni keltürüp chiqiridu» dégen qarishini otturigha qoydi. baydén tashqi siyasette aldi bilen amérikaning rehberlikini eslige keltürüsh üchün tirishishi kéreklikini yaxshi bilidu. bu rehberlikning ikki muhim tarmaq qismi bar. birinchisi, amérikaning buzulghan obrazini eslige keltürüsh, ikkinchisi xitay we rusiyege qarshi küchlük rehberlik ornini eslige keltürüsh.

baydinning ikkinchi muhim ishi xelqara organlarning muhimliqini téximu ashurush. tramp dewride amérika b d t, shimaliy atlantik ehdi teshkilati we dunya sehiye teshkilati qatarliq asasliq xelqaraliq organlar bilen éghir mesililerge duch keldi. baydénning tashqi siyasiti asasliqi xelqara organlarni qaytidin kücheytip, amérika rehberlikini bu organlar arqiliq qaytidin berpa qilishni asas qilidu. bu dairide baydén dewride amérikaning tashqi siyasitide köp tereplimilikning muhim orungha ige bolidighanliqini éytalaymiz.

baydinning üchinchi muhim ishi, dunya iqtisadidiki amérikaning rehberlik ornini eslige keltüridighan yéngi belgilimilerni yolgha qoyush. bu nuqtida tramp dewridiki amérika-xitay soda urushi eqillerge kélidu - elwette. baydénning xitayni bir reqib dep qaraydighanliqi intayin éniq. biraq uning xitaygha bolghan qarishi tiramp yaki jumhuriyetchilerning qarishighimu  oxshimaydu. baydénning dölet bixeterlik meslihetchisi sulliwan: «xitay bilen birlikte yashash» formulasining tashqi siyasetning asasliq liniyesi ikenlikini tilgha élishi, baydénning xitay bilen jédel qilishning ornigha muresseliship, xitayni özgertish siyasitini yolgha qoyalaydighanliqini körsitip béridu. lékin baydénning iqtisadqa munasiwetlik mesilisi peqet xitayla emes. kowid-19 yuqumi seweb bolghan iqtisadiy weziyet baydénni iqtisadiy siyasette bolishigha aware qilidighandek qilidu.

baydinning tötinchi muhim ishi, xelqara qanun we qaide – intizamlarni asas qilghan libéral tüzümni berpa qilish. bu jehette xelqaraliq ölchemlerni qaytidin tiklep, amérika rehberlikining yoqalghan obrazini tüzeshke tirishidighan bir siyaset belgileydighanliqini éytalaymiz.  bu meqset yer shari sistémisini saqlap kéliwatqan xelqaraliq qaide – qanunlar asasida amérikaning yéngi tertiplerni ornitishini teqezza qilidu. buning üchün amérikaning téximu köp ittipaqdashlargha éhtiyaji bar.

«bu töt tüwrük amérikaning xelqara sistémigha qaytip kélishini ishqa ashuralamdu?» dégen soal intayin muhim. baydinning tiramptin tapshuruwalghan xarabiliqi we dunya siyasitining özgirishchan xaraktéri buni emelge ashurushning intayin qéyin ikenlikini körsitip bermekte.


خەتكۈچ: #küntertip we analiz

مۇناسىۋەتلىك خەۋەرلەر