géo-politika (jughrapiyelik siyaset) teshwishi

géo-politika (jughrapiyelik siyaset)  teshwish

küntertip we analiz (54)

(murat yéshiltash)

hörmetlik radiyo anglighuchilar! «küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning xewpsizlik tetqiqatliri diriktori we yazghuchisi murat yéshiltash teripidin teyyarlanghan «géo-politika (jughrapiyelik siyaset) teshwishi» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.

eger kowid-19 yuqumi bolmighan bolsa idi, 2020 - yilida eng köp tilgha élinidighan jughrapiyelik siyasiy mesililer, amérikaning 19 yildin kéyin afghanistanda talibanlar bilen qaytidin körishishi, engiliyening yawropa ittipaqidin ayrilishi... qatarliqlar bolatti . bu ikki mesile meyli qandaqla nuqtidin nezer sélishtin qetiynezer intayin muhim mesililer idi. emma kowid-19 yuqumi 2020-yilidiki xelqara siyasetke chongqur tesir körsitish bilen birge ötken yilni tarixtiki eng nachar bir yilgha aylandurup qoydi.

yuqumning bunche muhim bolishidiki seweb, yer shari sistémisini chongqur tesirge uchurtidighan bir qatar mesililerge türtke bolghanliqidur. yuqumning deslepki basquchida, kowid-19 yuqumining yershari siyasitige chongqur özgirish élip kélidighanliqigha munasiwetlik chüshendürüshler hakim orungha ötti. kéyinche buninggha oxshash chüshendürüshler parche parche körünüshke bashlidi. emdiki nuqtida bolsa, özgirish chüshendürüshlirining ornini yer shari xaraktérliq teshwish alghan boldi. bu teshwishning üch roshen alahidiliki bar: xeter, éniqsizliq we kelgüsige bolghan mawhumluq.

bu yéngi yer shari xaraktérliq teshwishning üch alahidiliki «géo-politika (jughrapiyelik siyaset) teshwishi» déyilidighan yéngi bir weziyetni peyda qilmaqta. teshwish ortaq bir endishini yaratmaqta. xeter, éniqsizliq we mawhumluq seweb bolghan bir teshwishni yaratmaqta. bu ehwalni shekillendüridighan tunji teshwishning shekli yer shari sistémisining kelgüsi bilen munasiwetlik. yer shari sistémisining kelgüsige bolghan eng chong teshwish gherib döletliride ewj almaqta. gherbning istratégiyelik üstünlikining axirlishidighanliqi, biraq uning ornini alidighan istratégiyilik üstünlükning intayin qarangghu we mawhum bolushi, gherib döletliridiki teshwishni tedrijiy chongqurlashturmaqta.

kowid-19 yuqumidin burunqi mezgillerde hem gherib döletlirining échide, hem dunya miqyasida «gherbsizlik» dep teswirlengen bu teshwish kowid-19 yuqumi bilen teng téximu chongqurlashqandek qilidu. gherbning istratégiyelik üstünlikini eslige keltürüsh üchün tirishiwatqanliqini ipadileydighan «amérikani eslige keltürüsh» chüshenchisi, yawropaning «istratégiyelik aptonomiye» izdinishi del bu xil teshwishtin qutulush teshebbusini ipadileydu.

yershari sistémisining kelgüsige bolghan teshwishlerni chongqurlashturidighan yene bir nuqta shuki, gherbtin kéyin yershari sistémisini tertipke sélish namzati süpitide körüliwatqan eng küchlük kandidat xitaygha oxshash aktiyorning, maddi küch éléméntliridin halqip yer shari upuqini shekillendüreleydighan bir yol siziqining bolmasliqidur. xitayning yer shari kélimat özgirishidin kélip chiqqan ortaq dunyawi mesililerge tutqan « pozitsiyesi» toghrisida nurghun gumanlar bar. özini ottura we yuqiri hoquq türige qoyghan döletlerning gherbtin kéyinki dunyagha teyyarliq qilish üchün téximu janliq bolishi shundaqla hazirqi haletni özgertmekchi bolushi gherbni merkez qilghan bu géo-politika (jughrapiyelik siyaset)  teshwiishni téximu chongqurlashturmaqta.

géo-politika (jughrapiyelik siyaset) teshwishini téximu chongqurlashturiwatqan yene bir nuqta bolsa, xeterning köp xilliqi. kowid-19 yuqumi namayan qilghandek xelqarning saghlamliqigha bolghan xewp térrorluq weqeliri keltürüp chiqarghan xewplerdin köp yuqiri. térrorluq yershari xaraktérlik meshhur hadise, biraq yersharida yene bir yuqumlinishni keltürüp chiqiridighan téxnikiliq heriketlinishke ige emes. mana bu éniqsizliq xeterning sétiwélish bahasini östürüsh bilen bir waqitta pütkül sistémining yene bir qétim soraq qilinishini keltürüp chiqarmaqta. chek – chégrasi éniq bolmighan bir xeter géo-politika (jughrapiyelik siyaset) teshwishining yershari xaraktérliq halgha kélishige seweb bolmaqta. dawamlishiwatqan herbiy toqunushlar we döletler otturisidiki ziddiyetler géo-politika (jughrapiyelik siyaset) teshwishining kontirul qilinishinimu qiyinlashturup, herqaysi döletlerni musteqil siyaset shekillendürüshke yülendürmekte. shunglashqa kowid-19 yuqumidin kiyinki dunyani teswirlep béreleydighan géo-politika (jughrapiyelik siyaset) teshwishi eng muhim ruhiy amil  süpitide aldinqi pilangha chiqmaqta.